Жәдидшілдік көзқарастың «Рай» және «Тәуил» тәсілімен сабақтастығы
XIX-XX ғғ. халқымыздың өркендеуі жолында жаңаша тәсілдерді ұстануды жөн көріп, біріге отырып елеулі еңбек еткен Алаш арыстары десек артық айтқандық болмас. Жәдидшілдік – ағартушылықтың соңғы ғасырлардың талаптарына сай іске асқан жаңа бір сатысы деп қарасақ, бұдан дін саласында қызмет етудің де тыс қалмағаны анық.
Сондай-ақ, жәдидшілдік бағытты қолдаған дін адамдарының көзқарасы фықһтағы «истихсан», «рай» және «тәуил» сынды діни қағидаттарды қолдана әрі дамыта отырып заманның талаптарына жауап беруде жаңарудың, діннің өміршеңдігін көрсетудің негіздері ретінде іске асыра білді. Осы тұрғыдан тәуил (діннің мәніне қайтаратын) тәсілі мен жәдидшілдік ұстаным (дінді жеткізуде ортаға сай жаңа тәсіл қолдану) арасында сәйкестіктің барын көруге болады.
Зерттеуші Мақсат Тәж-Мұрат бұл мәселеге қатысты мынадай деректер келтіреді: «Баймырза Хайт «Түркістандағы жәдидшілдік және оның ақыры» дейтін мақаласында Бұхар медреселері ХVІ ғасырдың соңына дейін қазіргі түсініктегі университет сипатында болғанын, медреселерде барлық ғылым саласы үйретілгенін, сол ғасырдың аяқ шенінде құлдырау басталғанын жазады. Бұхар ханы Абдолла әлгі шамада бір үлкен медресе салғызып, оған шайх-ул ұлама тағайындау үшін сарайына бір топ ұламаны жинайды. Дін ғылымына қоса әлемдік ғылымдарды оқытуды жақтайтын медресе мударисі бұхарлық мүфсар Мәулауи Садреддин мен Шираздан келген, діни тәлім ғана беруді қолдайтын Мырзажан Ширазиді айтыстырады. Жиынға қатысып отырған моллалар тарапынан Ширази көзқарасын құптаған бір қарар қабылданады. Содан бастап, Мауереннахрдағы шәкірттер дін діңгегін ғана үйреніп, дүниеәуи пәндерден мақрұм қалады»[1]. Яғни, «жәдидшілдік» делініп жүрген діни-ағартушылық жүйесі ұмытылған Орта ғасырлық оқу жүйесі екендігін көреміз. Бар болғаны бұл діни-ағартушылық жүйе соңғы ғасырларда қайтадан қолға алынып, әр елде өзінің шарт-жағдайларына қарай іске асырылған.
Орта ғасыр – мұсылмандық теология үстемдік еткен және ғылым дамыған ерекше және күрделі дәуір еді. Егер де сол кездің, әсіресе, ғылыми танымға бет түзеген нұсқасын сұрыптап бүгінгі күнге көшірсек, әлемдік өркениеттің көшбасшысы болатындай танымдық-рухани биік бір белесті қалыптастырып, еліміз ұстанған интеллектуальді ұлт қалыптастыру қырынан табылуға да мүмкіндік ашатын үлгілердің бірі дайын десек болады. Шындығында, Еуропалық білім деген түсініктің түп-тамыры осы араб-мұсылман әлеміндегі ренессанстық кезеңдегі ғылым дамуымен тікелей байланысып жатыр. Міне, Ғұмарды «орыс дәстүрімен білім береді, діни білімдерді оқытуға көңіл бөле бермейді» деген сияқты кінә тағулардың мазмұны, шындығында, сол орта ғасырлардағы мұсылмандық ағартушылық дәстүрден тамыр тартатын ғылыми танымға басымдылық беретін және кейіннен исламдағы керітартпа ағымдар арқылы ұмыт болған жүйе деп пайымдай аламыз. Бірақ Ғұмар мұсылмандық орта ғасырдың жүйесін тұтасымен пайдаланған жоқ, іріктеп-сұрыптап, схоластикалық қырларына көңіл бөлмей, тек ғылыми-жаратылыстанулық жақтарына ерекше назар аударған болатын[2]. Алаш зиялыларының молдасы атанған Ғұмар Қараштың діни білім алушыларға пән қосып оқыту жаңашыл әдісін дінге жасалған қиянат деп айыптағандардың болғаны да айтылады.
XIX-XX ғғ. қазақ даласындағы жәдидшілдік: Жәдидшілдік көзқарасты кеңінен насихаттап, діни-тәжірибелік қолданысқа енгізген Алаш зиялыларының басында Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, М.Жұмабай және Ы.Алтынсарин сынды ұлт қайраткерлері болса, олармен бірге Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Қази Ғұмар Қараш, Қосшығұлұлы Шаймерден, Науан Хазірет және Сәдуақас қажы Ғылмани сынды діни қайраткер де қызмет етті. Осылардың рухани көсемі ретінде Абай Құнанбайұлын айтуға болады. Жазушы М.Әуезов: «Егер Абай, Шаһабуддин Маржанидің жәдидтік бағдарламасы мен есепті ақылға құрылған пікірін ұстанбаса, Еуропалық ғылым мұхитының жағасына жете алмас еді» деп, рухани білімнің жәдидтік үлгіде берілуіне Абайдың қосқан үлесі көп екендігін ескертеді. Олардың барлығы білім жолын ауылдың молдалары мен медреселерден бастап, сол діни білімдерін мемлекеттік дәрежеде іске асырып, ұлттың мүддесімен ұштастыра білді.
Осы тұста Алаш арыстарының діни көзқарасы туралы мысалдар келтіріп, қысқаша тоқтала кетуді жөн көрдік. Хәкім Абай Құнанбайұлы:
«Алла мінсіз әуелден, пайғамбар хақ,
Мү’мін болсаң, үйреніп, сен де ұқсап бақ.
Құран рас, Алланың сөзідүр ол,
Тә’уилін білерлік ғылымың шақ»[3] – десе, тағы сөзінде: «…Адаспай тура іздеген хакімдер болмаса, дүние ойран болар еді. Фиғыл пәнденің қазығы – осы жақсы хакимдер, әр нәрсе дүниеде бұлардың истихражы бірлән рауаж табады. Бұлардың ісінің көбі – дүние ісі, ләкин осы хакимдердің жасаған, таратқан істері. Әд-дүния мәзрәғәтул-ақирет дегендей, ақиретке егіндік болатын дүние сол. Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым. Ғалымдардың нақлиясы бірлән мұсылман иман тақлиди кәсіп қылады. Хакімдердің ғақлияты бірлән жетсе, иман яқини болады. Бұл хакімдерден мұрат – мұсылман хакімдері, болмаса ғайри діннің хакімдері – әғәрше фатлубни тәжидуни (Менен талап ет, табасың) делінсе де, дүниенің һәм адам ұғлы өмірінің сырына жетсе де, діннің хақ мағрифатына жете алмағандар. Бұлардың көбі – иманның жеті шартынан, бір Алланың танымақтан ғайри, яғни алтауына кімі күмәнді, кімі мүнкір (сенбейді) болып, тахқиқлай алмағандар. Егер бұлар дін ұстазымыз емес болса да, дінде басшымыз Құдайдың елшісі Пайғамбарымыздың хадис шарифі, хайрун нас ман йанфағунас (адамдардың ең жақсысы – адамдарға пайдасы тигені) деген. Бұл хакімдер ұйқы, тыныштық, әуес-қызықтың бәрін қойып, адам баласына пайдалы іс шығармақлығына, яғни электрияны тауып, аспаннан жайды бұрып алып, дүниенің бір шетінен қазір жауап алып тұрып, от пен суға қайласын тауып, мың адам қыла алмастай қызметтер істетіп қойып тұрғандары, уа хсусан (әсіресе) адам баласының ақыл-пікірін ұстартып, хақ пенен батылдықты айырмақты үйреткендігі – баршасы нафиғлық (пайдалы) болған соң, біздің оларға міндеткерлігімізге дау жоқ»[4] – деген. Яғни, Құранның «Тәуилін» (мәнін) түсінуге терең білім керектігін және дүниеде әр нәрсе ғалымдардың истихражымен (тапқырлауымен) адамзат игілігіне жарайтынын айтып, соған бағыттайды. Әрі ғылым-білімді игеріп, адамдарға пайда әкелген мұсылман емес біреу болса да, оған рахмет айтуды міндетіміз санайды.
Халықтың ұстазы, ағартушы Ыбырай Алтынсарин:
«Бір Құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге,
Ықыласпен тоқылық!…» деп басталып,
«Оқу білген таниды,
Бір жаратқан Құдайды:
Танымаған Құдайды,
Нағылғанда ұнайды.
Шырағым, адам болғай деп,
Ата-анаң жылайды.
Баладан қайыр болмаса,
Баланы неге сұрайды?!
Қой, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге –
Ықыласпен тоқылық!»[5] деген жырларымен ғылым-біліммен Құдайды тануға, Құдайға сыйынып іс қылуға шақырады. Жас ұрпақты тәрбиелеу жолында бірнеше мектеп ашып, дәріс беру барысында «Күлсеңіз күле беріңіз, мен кейбір оқытудан бос уақыттарда оларға ресми түрде молда да болып қоям. Сөйтіп оларға дін тарихынан білгенімді айтып, оған басқа да пайдалы және түсінікті әңгімелерді де қосып айтамын…» деп, дін білімін үйрететінін де жасырмайды.
Алаш зиялыларының ішіндегі «Алаш Орданың молдасы» атанған Ғұмар Қараштың[6] орны ерекше. Оның «Қази» (діни мәселелерге қазылық етіп, үкім беруші) лауазымына лайық болған діни білімі терең әрі ағартушылық қызметімен де бел ортада жүріп еңбек еткен тұлғалардың бірі.
1925-1927 жылдары Қазақстанның Халық ағарту министрі болған Смағұл Садуақасұлы 1920 жылы былай деп жазды: «Қазақтың молдалары бір жағынан дінді үйретсе, екінші жағынан балаларға хат танытуды үйретті (соңғы жұмыс үшін орыстарда учитель дегендер болушы еді). Қысқасын айтқанда, орыстың поптары мен қазақтың молдаларын бір көзбен өлшеуге болмайды. Олай болса, орыстар поптарын жамандайды, біз де молдаларды жамандайық деудің қисыны жоқ». Осы таным-түсінік бүгінгілерді де ойлантуға тиіс. Мәселен, 1917 жылы Алаш Орданы жасақтайтын құрылтайда, сол кезге дейін 4-5 кітап шығарған, маңызды мәселелер бойынша келіссөзге бірнеше мәрте империя астанасына барған ақын, діндар Ғұмар Қараштың қази болып сайлануы да осындай таныммен орайласып жатыр[7].
Ғұмардың дін мен ғылым үйлесімділігін қалағандығын оның дүниетанымын зерттеушілер: «Шариғаттың адам баласын ынсаптылық пен ізгі-ниеттілікке, тәртіптілікке, бауырластықта болуға баулитын нормаларын ерекше дәріптеді, ислам дінінің ғылым мен өнерді дамытуға ешқандай кедергі болмайтындығын еңбектерінде ғылыми негізде дәлелдеп көрсетті»[8] деп, атап көрсетеді. Қазақтың қазиы Ғұмар Қараш:
«Құран – шам, ақыл – басшы, ғылым – құрал,
Құралсыз сапар шекпе, жолың болмас.
Айрылма, жатсаң-тұрсаң ғылымды ұста,
Жол бастар қараңғыда ол бір компас.
Бұл ішің бір атадан, бір анадан,
Қарайлас біреуіне бірі жалғас[9]» деген өлеңінде Құранның мәніне қисынды ақыл негізінде үңіле отырып, ғылыммен қарулану арқылы адам баласы екі дүние бақытына жететіндігін сөз етеді.
«Қазақ» газетінде (1913-1918) жарық көрген «Алаш» қайраткерленінің мазмұнды мақалаларында дінге қатысты көптеген мәселелер көтерген. Соның бірі «Қазақ» газетінің бас редакторы Ахмет Байтұрсыновтың «Бастауыш мектеп» мақаласында: «…Хүкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, әр халыққа керегі өз діні, тілі, жазуы сақталу. Солай болған соң, бастауыш мектеп, әуелі, миссионерлік пікірден, политикадан алыс боларға керек, яғни қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек. Қазақ дінге нашар күйден өткен, енді қазақты басқа дінге аударамын деген құр әурешілік. Қазақты дінінен айыруға болмаса, жазуынан да айыру болмайтын жұмыс. Араб әрпі ислам дінімен бірге келіп, қазаққа орнаған. Дінмен байласқан жазу дін жоғалмай, жоғалмайды. Қазақта газет, журнал, кітаптар жоқ кезінде жоғалмаған тіл газет, журналы шығып, кітаптары басылып, жылдан жылға ілгері басып келе жатқанда, қазақ тілі жоғалмас. Олай болса, мектеп арқылы қазақтың дінін, тілін, жазуын жоғалтып, орысшаға аударамын деген пікірден үкімет безіп, тиісті бастауы мектеп екі жаққа да (діні мен тілі) зиянсыз, пайдалы болуын көздеу»[10], – деп жазады.
1916 жылы шыққан жарияланымдардың ішінде, мысалы, Уфадағы «Ғалия» медресесінің 10 жылдық тойы туралы жазылған. Мақала авторы, жаңаша құрылған медреселердің көшбасшысы Уфадағы «Ғалия» медресесі жағымды бейнеде сипатталады. Мұсылман ұстаздардың баға жетпес еңбегінің, ыждаһатының арқасында бұл оқу орны «діни білімнен басқа дүние ой, тағылым тәрбие берерлік түрге айналды», студенттерді «көп нәрседен хабардар етіп шығара алатын» озат зиялылық ошағы қызметін атқарғаны жазылады. Ол медреседе жылына қазақ баласынан 30-40 жігіт білім алады – делінеді. Ең басты нәтижесі, автордың пікірінше, осы сынды реформаланған медреселерден , «миләт» яғни ұлтым деген, «ұлтын сүйетін рухы бар» азаматтар тәрбиеленіп шықты[11]. Жалпы «Ғалияны» 200 ден астам қазақ шәкірті тәмамдап, кейін белгілі зиялы өкілдеріне айналды. М.Дулатов, М.Жұмабаев, Б. Майлин сынды қазақ мәдениетінің көрнекті өкілдері осы Уфадағы ислам университеті саналатын «Ғалия» медресесінін тәмамдағаны белгілі. Бұл медресе өзінің жаңа оқыту әдістерімен, озық жүйесімен атағы шыққан еді. «Ғалияда» таза діни теологиялық біліммен қоса зайырлы, еуропалық үлгідегі сыныптар болды[12].
Мағжан Жұмабаев туралы С. Мұқановтың «Өмір мектебі» романынан үзіндіні оқып көрейік: «…Ұмытпасам, курста бізге берілетін сабақтардың саны он: қазақ тілі, орыс тілі, география, есеп, жаратылыстану, педагогика, тарих, дін сабағы, ән-күй, гимнастика. Бұлардың ішінен ән-күйді ғана орыс мұғалімі оқытады, өзгелерін қазақтар оқытады. Мағжанның оқытатындары: қазақ тілі, педагогика, тарих және дін сабағы. Соңғы сабақта (дін сабағында) намаз шарттарын үйренгеннен кейін, класста Мағжанға ұйып намаз оқумен аяқталып жүрді…». Осы жерде Мағжан Жұмабайұлы 1917 жылы Мұғалімдер курсын ашып, осы курсты басқара отырып, «Дін сабағы», яғни Ислам діні пәнін оқытуға енгізеді. Сәбит Мұқанов та сол жылы, аталған курста оқыған.
Білім жүйесіне жаратылыстану пәндерін енгізуді қолдаудың өзіндік философиясы бар. Ғаламның сыры мен мағынасы өте терең, діни мәтіндерде ол рәміздік және тұспалды түрде берілген, ал Алла тағала адамзаттың әлем құпиясын игеруін, жаратылыстың сырын тереңірек түсінуін қолдайды. Бұл білімдер адам баласына жаратылыстану ғылымдары арқылы ғана мәлім бола алады. Ендеше, мақсат – жаратылыстану ғылымдары мен философияға жасырынған табиғи заңдылықтар жүйесін меңгеру, ол адам баласына оқып білу үшін берілген. Ал Құран мен хадистерде жаратылыстану ілімдерін оқуға тиым салынған шарттар жоқ. Сондықтан, білім беру жүйесі бұл ғылымдардан тыс бола алмайды. Сонымен қатар бұл қалыпты ілімдерді игеру кез-келген адамның діни сеніміне еш кедергі келтірмейді[13].
Қоғамда кейбір бауырлармыз, қазақ халқы ғасырлар бойы ханафилік-матуридилік мәзһабты ұстанып келген болса да, бұл бағыттарда, яғни, ханафилік-матуридилік дінді түсіндіру тәсілі негізінде қандай жұмыстар жасалды? деген сұрақтар қойып жатады. Әрине, бұл қазақ халқының өмір сүрген қоғамдық ортасына қарай дінді нәсихаттау тәсілін білмеуден, қазақ қоғамын дұрыс танымаудан шығып отыр. Орта ғасырда өмір сүрген ата-бабаларымыз өздерінің діни еңбектерін араб тілінде жазған. Бүгінде сол кезеңдегі қолжазбалардың енді-енді зерттеліп, жарыққа шығу барысында ғалымдарымыздың көптеген еңбектеріне көз жеткізіп отырмыз. Олар еңбектерін араб тілінде жазуының да өзіндік себебі болды. Яғни, сол кездегі әлемдік ғылыми тілдің – араб тілі болуында. Орта Азиядан шыққан ғалымдардың еңбектерін араб тілінде жазуға қабілетті болуы, сол қоғам халықтарының көпшілігі араб тілін білгенін көрсетеді. Немесе сол кезеңдегі араб тілі бүгінгі күннің ағылшын тілі сияқты маңызды орынға ие еді. Бүгінгі таңда ағылшын тілі әлемдік ғылым тілі болғандықтан, ағылшын тілінде жазылған еңбектің оқырманы өте көп. Әлемдік деңгейдегі ғалымдардың көбі өз еңбектерін көп адамның оқуын басты назарға ала отырып, ағылшын тілінде жазады. Ал соңғы бірнеше ғасырдағы солақай саясат сол кезеңдегі ғалымдарымыздың көлемді діни еңбектер жазуына тосалғы болғаны айтылады. Бірлі-жарым жазылған еңбектер жарық көрмей қолжазба күйінде қалып қойса, енді бір бөлімі ұшы-қиырсыз жоғалып да кеткен. Міне, осындай тарихи жағдайлар ашық түрде діни еңбектердің жазылуына кедергі болды. Әйткенмен, қазақ халқы өзінің діни сенімін мақал-мәтел, өлең-жыр, әңгімелер негізінде жеткізіп отырғаны анық. Сонымен қатар, XIX-XX ғғ. өмір сүрген Алаш зиялыларының жәдидшілдік көзқарасы ханафилік-матуридилік мәзһабының соңғы ғасырлардағы жаңаша бір тәсілмен ортаға шығуы деуге болады.
Алаштанушы профессор, Дихан Қамзабекұлы: «Алаш зиялылары дінге қалай қарады?» атты мақаласында: «Кеңестік қиын жылдары данышпан Мұхаң – Мұхтар Әуез амалсыз айтқан «Абайдың діні – ақылдың діні» деген тезисті қате долбарлағаннан шыққан «дін басқа, ақыл басқа» деген бейдауа пайым қазақ қалаларындағы мінберлі орындардан жырақ кетпеді…»[14], – дейді. Яғни, өзін зиялы санайтын кейбіреулердің, әлі күнге дейін Ислам дінінің, әсіресе, ханафилік-матуридилік мәзһабының құрылымдық негізі саналатын «Рай» және «Тәуил» тәсілдерінен хабарсыз болуы себепті кешегі Алаш зиялыларының көтерген жәдидшілдік бағытын діни бағытымызбен ұштастыра алмай, дінді догма етіп көрсетуге тырысып жүргені ащы да болса шындық.
Демек, Алаш зиялыларының өмірінен үш нәрсені айырықша атап өтуге болады. Біріншісі, алаш зиялыларының иманды жандар болғаны, екіншісі, жастардың мұсылмандың тәрбие көріп, заманға сай білім алуы жолында еңбек еткендіктері, үшіншісы, ұлтқа және оның сақталып қалуына деген шынайы жанашырлық.
Самет Оқанұлы,
Исламтанушы
[1] Тәж-Мұрат М. Тұрлаусыз тұлға, Тауқыметті тағдыр // Кәбиса жыл: зерттеулер, эсселер, әдеби толғамдар. – Астана: Хұснихат, 2009. – 400 б. 37 б.
[2] Берік Аташ, Қуаныш Әлжан, Ғұмар Қараш, «Ғылыми қазына» баспасы, Алматы. – 2014. 375 бет. 192 б.
[3] Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы, Абай шағармаларының екі томдық толық жинағы, «Жазушы» баспасы, Алматы. – 2005., 2-том, 335 бет. 58 б.
[4] Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы, Абай шағармаларының екі томдық толық жинағы, «Жазушы» баспасы, Алматы. – 2005., 2-том, 335 бет. 137-138 бб.
[5] Ыбырай Алтынсарин, Өмірі мен шығармалары/ құраст. Ардақ Мұқашева. – Алматы: «Рауан» баспасы, 2013. – 384 бет. 33-35 бб.
[6] Боранбаева Б. С. Ғұмар Қараш. Қоғамдық саяси қызметі. Монография. Алматы,2014.-223 б.
[7] http://akikat.kazgazeta.kz/?p=2579
[8] Өзбекұлы С., Исмаилов А. Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастары. – Алматы, 2005. – 94 б. 81 б.
[9] «Ғұмар Қараш шығармалары», III том ойтолғамдары, мақалалары/ Жантас Набиоллаұлы, Қазыбек Құттымұратұлы. Орал, 2018. 478 бет. 70-71 бб.
[10] Ұлттың ұлы ұстазы:Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ғалым, ағартушы Ахмет Байтұрсыновқа арналады/Құраст. В.Қ.Күзембаева. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2001. – 267 бет. 23 б.
[11] Медресенің 10-жылдық тойы // Қазақ газеті. Құрастырушылар Ү. Субханбердина, С. Дәуітов, Қ. Сахов. Алматы, 1998. 352 б.
[12] Базарбаев Медет, Сабри Хизметли, «Алаш» зиялыларының ислам дініне көзқарасы; Байтұрсынов А. // Он ғасыр жырлайды Алматы, 2006. 408 б.
[13] Берік Аташ, Қуаныш Әлжан, Ғұмар Қараш, «Ғылыми қазына» баспасы, Алматы. – 2014. 375 бет. 190 б.