ТОЛЕРАНТТЫ ЖƏНЕ ПЛЮРАЛИСТТІК ҚОҒАМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА МАТУРИДИ ТҮСІНІГІНДЕГІ «ИМАН МЕН АҚЫЛ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТЫҢ» РӨЛІ

Ислам діні өкілдерінің плюралисттік жəне толерантты қоғам қалыптастыру мəселесі қазіргі таңда аса үлкен маңызға ие əрі «нəзік» мəселелердің біреуі болып тұр. Бұл мақалада Матуриди мектебіндегі «иман мен ақыл байланысы» ұғымының плюралисттік жəне толерантты қоғам қалыптастырудағы рөлі зерделенді. Авторлар Матуриди түсінігіндегі аталмыш ұғымның мұсылмандық ортада плюралисттік қоғам қалыптастырудың негіздерін қалайтынын дəлелдеуге тырысады. Матуридилердің иман мен ақылдың арасындағы байланысқа көңіл бөлуі, Ислам мен жалпы адамдық құндылықтар арасында тікелей қатынас құруға көмектеседі. Матуридилердің пікірі бойынша, Исламның əмір-тыйымдары мен ақылдың арасында тікелей байланыс бар. Матуриди түсінігі бойынша Ислам дініндегі Алланың бұйрықтарын ақыл жүгірту арқылы ақылға сай екендігін дəлелдеуге, сол секілді, ақылға сыймайтын нəрселердің Исламда орны жоқтығын да дəлелдеуге болады. Матуриди түсінігі қазіргі мұсылмандардың плюралистік қоғам орнатудың ішкі-діни тетігі бола алады деп пайымдауға болады. 

Қазақстан қоғамының барған сайын діндарланып бара жатқандығын айтуға болады. 90-жылдардың басында «дін не?» деген сұраққа жауап іздесе халық, 2000 жылдарда «мəзхап не?» деген сұраққа жауап іздей бастады. Ал 2010-жылдарға келгенде «ақида не?» деген сұрақ күн тəртібіне келді. Бұл үдеріс қоғамның дін мəселесінде қаншалықты тереңдеп бара жатқандығын көрсетеді. Еркін қоғамда, кімнің қандай дін, қандай сенім ұстанатындығы өз ырқында болатындығы белгілі. Дамып жатқан қоғамда бұлардың барлығы қалыпты, заңды нəрселер. Десе де, көпшілікті мазалап отырған сұрақтардың бірі – дін мəселесі тереңдеген сайын, əртүрлі ағымға кіріп алған топтар арасында түсініспеушілік шығады ма деген сұрақ. Бұл айналып келгенде, Ислам дінінің табиғатында Вестник Национальной академии наук Республики Казахстан     130 толеранттылық пен плюрализм бар ма деген сұраққа сайып келеді. Бұл мақаламызда осы өзекті мəселеге жауап іздеуге тырысамыз. Атап айтқанда, діндегі толеранттылық пен плюрализм туралы Матуриди ақидасы не айтады екен соған назар аударамыз. Əсіресе, Матуриди ақидасының «иман мен ақыл байланысы» түсінігінің толерантты жəне плюралисттік қоғам қалыптастыруға қосатын үлесін сараптаймыз.

Толеранттылық жəне плюрализм дегеніміз не?

Тақырыбымызға кіріспей тұрып, алдымен толеранттылық жəне плюрализм дегеніміз нелер екендігіне тоқтала кетейік. Толеранттылық латынның «толеранция» деген сөзінен келеді [1]. Сөзбесөз мағынасы «шыдау», «төзу», «сабыр ету» дегенді білдіреді. Термин ретінде толеранттылық (ағылшын тіліндегі «tolerance») адамның өзі келіспесе де немесе қолдамаса да, бөтен іс-əрекеттер мен сенімдердің бар болуына, тіршілік етуіне жəне қолданылуына рұқсат беру дегенді білдіреді [2]. Саяси терминологияда көбінесе «діни толеранттылық» ретінде қолданылады. Олай болғанда, діни толеранттылық дегеніміз əртүрлі діндердің бір-біріне деген құрметі, бір-бірінің шаруаларына араласпаушылығы, бір ортада тату-тəтті өмір сүруі деген мағынаға келеді. Қазақша қарапайым сөзбен жеткізетін болсақ, толеранттылық «кеңпейілдік» дегенге саяды. Толерантты болу деген сөз бөтен дін мен түсініктерге кеңпейілдік таныту, оларға түсіністікпен қарау дегенді білдіреді. Плюрализмге келетін болсақ, оның түбірі ағылшынша «plural» яғни көпше, көптік дегенді білдіреді. Саяси термин ретінде плюрализм бір қоғамда түрлі пікір мен ұстанымдағы адамдардың бірге өмір сүре алатындығын қабылдау дегенді білдіреді [3, 5]. Қарапайым тілмен айтқанда, плюрализм қазақтың «көпшіл болу» сөзіне жақын келеді. Яғни əртүрлі пікірдегі адамдармен араласа білу дегенге саяды. Гарвард университетінің профессоры жəне «Плюрализм жобасының» мүшесі Даяна Эктің тұжырымы бойынша, плюрализм жай ғана алуантүрлілікті қабылдау немесе мойындау емес, көп түрлілікпен араласу, «барыс келіс жасау». Яғни плюралистік орта немесе қоғам қалыптастыру үшін «өзгелерді» қабылдау жəне мойындау жеткілікcіз, олармен қоян қолтық араласу керек. Бұның алғышарты көпұлтты жəне көп конфессиялды əлемде алуантүрлілікті құшақ жая қабылдай отырып, əртүрлі қоғам топтарының бірін-бірі жақсы тани білуі керек [4]. «Идеялық жəне дүниетанымдық плюрализм» басқа адамдарды өзгешеліктеріне, айырмашылықтарына қарамастан құрметей білуді, оларды танып біліп араласуды қоғамдағы қатынастар моделі ретінде қабылдайды. Діни плюрализм болса, ең қарапайым тілмен айтқанда бір қоғамда түрлі дін өкілдерінің бейбіт түрде өмір сүруді идея ретінде қабылдай білу мен практикалық деңгейде жүзеге асыруды білдіреді. Жалпы діни плюрализмнің үш деңгейі болады. Бірінші деңгейі діндер/конфессиялар арасы, яғни түрлі дін өкілдерінің өз арасында бейбіт түрде өмір сүруі. Екінші деңгей ішкі плюрализмді білдіреді, яғни түрлі бір дінде қайсы бір мəселеге байланысты түрлі жорамалдар мен талдаулардың болуын табиғи деп қабылдау. Діни плюрализмнің үшінші деңгейі дінге сенетін жəне сенбейтін, діни жоралғы жасайтын жасамайтын, тіпті бұны мойындамайтын адамдарыдың өз арасында бейбіт түрде өмір сүруін білдіреді [5].

Дін дегеніміз плюрализмге бастауы керек.

Ал енді негізгі мəселемізге көшетін болсақ, жалпы айтқанда қандай да бір прогрессивті жəне жасампаз дін немесе сенімнің негізінде басқа діндер мен сенімдерге дұшпандық болмауы керек. Шынтуайтында, Ислам ғұламалары айтып өткендей иман, жалпы дін дегеніміз адаммен Жаратушының арасындағы сырлы байланыс болып табылады. Барлық прогрессивті жəне жасампаз діндер адамды моральдік тұрғыдан жоғары, үлгілі тұлға болуға шақырады. Сонымен қатар, басқа діни түсініктегі адамдар мен өзге ұлт, нəсіл өкілдеріне де толерантты болуға үндейді. Исламнан мысал беретін болсақ, Алланың 99 атының бірі «Халим» – кеңпейілді, толерантты, басқаларға жұмсақ деген мағынаны білдіреді. Олай болса, мұсылмандар да Алланың сол сипатын негізге алып, басқа дін иелеріне жəне жалпы басқа адамдарға кеңпейілді болуы керек.

Құранның Хужурат сүресінің 13-аятында былай дейді: «Ей адамдар! Біз сендерді бір еркек пен бір əйелден жараттық. Жəне бір-бірлеріңмен танысуларың үшін сендерді түрлі ұлттар мен руларға бөлдік. Еш күмəн жоқ, сендердің ең абзалдарың ең тақуа болғандарың (Алланың ең көп еске алатындар). Əлбетте Аллаһ барлығын біледі жəне барлық нəрседен хабардар.» Бұдан басқа Мəидə сүресінің 48-аятында Аллаһ Тағала былай деп бұйырады: «(Ей үмбеттер!) Сендердің əрқайсыларыңа бір шариғат жəне бір жол бердік. Егер Аллаһ қалағанда сендерді бір ғана үмбет жасар еді. ISSN 1991-3494 № 1. 2017 131 Алайда сендерді сынау үшін осылай (түрлі шариғат пен жол) берді. Олай болса, бір-бірлеріңмен ізгілікте жарысыңдар. Барлықтарың Аллаға қайтасыңдар. Ол келіспеушілікке түскен нəрселеріңнің хабарын береді.»

Бұл екі аяттан түсінетініміз, Алла адамдарды сынау үшін оларды түрлі ұлттар мен діндерге бөлген. Бұл жердегі маңызды нəрсе, Алланың ризалығына жеткізетін жақсы амалдар жасап өзара жарысу. Адамдардың ең артығы – көп жақсылық жасап, Аллаға жақын болған адам.

Қысқасы, жасампаз діннің, діни түсініктің негізінде толеранттылық пен плюрализм болады. Алайда адамзат тарихына қарағанымызда көптеген қақтығыстар мен қантөгістердің негізінде кейбір діни жорамалдардың жатқандығын байқаймыз. Мысалы орта ғасырлардағы крестшілер жорығын немесе Ислам дінінің жайылуы барысындағы кейбір соғыстарды келтіруге болады. Еуропа тарихына қарайтын болсақ, Еуропаның бүгінгі жағдайға келуіне себеп болған ең басты алғышарттардың бірі протестанттар мен католиктердің арасында болған қанды қырғындар десек қателеспейміз. Осы айтылған мысалдарды зерделейтін болсақ, заңды түрде мынадай сұрақ туады: бейбітшілік пен татулыққа, адамгершілік пен ізгілікке шақыратын діндер қалайша қырғын қантөгістердің себебі бола алады?

Жалпы, кезкелген қақтығыстың негізінде дискриминация (өзгені жүйелі түрде алалау, дамуына жəне құқықтарын пайдалануына жүйелі түрде кедергі болу) мен дегуманизация (өзгені адам қатарынан шығарып тастау, өзгені өзі сияқты адам баласы деп көрмеу, мойындамау) жатады. Дискриминация мен дегуманизация «бізден – бізден емес, біздің топтан – біздің топтан емес, біздің діннен – біздің діннен емес» іспеттес дихотомия негізінде өрбиді. Əсіресе дін мəселесінде адамдар бір ағымға қатып сеніп алғанда, əрқашан өзін «тура жолда» ал қарсыласын «адасқан» деп біледі. Олай болғанда ол «тура жолдағы» адамдар тұрғысынан топтар арасындағы келіспеушілік «ақ пен қараның қақтығысы» ретінде көрінеді.

Қазіргі кезде бұның əсіресе бірнеше ғасырлық интеллектуалды жəне рухани дағдарыстың зардапарын басынан кешіріп жатқан Ислам əлемі үшін қатысы бар екенін айтуға болады. Өзге дін өкілдеріне деген көзқарас тұрмақ мұсылмандардың өз арасындағы толеранттық пен плюрализмге қатысты көптеген қиындықтардың бар екені байқалады. Мысалы, мұсылмандардың бестен бірі (оның ішінде ең көп көрсеткішпен 44% Мысырда) сопылық жолды ұстанаттындарды мұсылман деп санамайды. Бұндай көзқарастар – Исламның жайылуына өз үлестерін қосқан тасауф (сопылық) ақиқаттарының түсінілуіне кедергі жасары анық. Сонымен қатар, мұсылмандардың төрттен бірі шиіттерді мұсылмандар санатына қоспайды (оның ішінде ең жоғары көрсеткіштердің біреуі, 52% өкінішке орай Мысырда) [6]. Бұл жағдай соңғы жылдары Сүнниттердің басым елдерде (əсіресе Мысырда, Пəкистанда, Алжирде) салафиттік жəне радикалды тафкириттік түсініктердің тарауынан туындады деп айта аламыз. Тоқ етерін айтқанда, заманымызда Исламның бейбітшілік жəне плюралистік рухын дұрыстап ұғынып түсіну керек. Бұл тұрғыда Матуриди түсінігінің (кəлəм ғылымының) Исламның кеңпейіл, көпшіл қасиетін түсініп, басқаларға түсіндіру үшін таптырмас эпистемология мен методология болып табылатынын айта аламыз. Ендеше Матуриди түсінігі Исламның толерантты жəне плюралисттік ерекшелігі туралы не айтады соған назар аударайық.

Матуриди түсінігінің плюралисттік негізі.

Расында, плюралисттік жəне толерантты Ислам діні түсінігін қалыптастыруда Матуриди ғалымдарының тіпті сүниттік дəстүр шеңберінде басқа хақ ақида мазхабы болып саналатын Əшғари мазхабы ғалымдарынан да ілгері бола алатындығын айта аламыз, əрине бұл Əшғари мазхабы жорамалдарын сынау мақсатымен айтылып тұрған жоқ. Мəселемізге қатысты Матуридилердің ұстанымын үш тақырып төңірегінде қарастыруға болады. Біріншісі – ақыл мен иман байланысының діни плюрализмге əсері, екіншісі – иман мен амал айырымы түсінігінің толерантты орта қалыптастыруға үлесі, үшіншісі – дін мен мемлекет айырымы түсінігінің келіспеушіліктердің алдын алудағы ықпалы. Бұл мақаламызда осы үш тақырыптың біріншісіне тоқталамыз.

Ислам ақылмен үйлеседі.

Матуриди ғалымдары діни мəтіндерге түсінік бергенде жəне өз пəтуаларын шығарғанда, адам ақылына сүйенеді жəне қоғамдық құбылыстардың мұсылмандардың өміріне ықпалын есепке алады. Əбу Ханифа мен Матуридидің ұстанымдарын ақылға тым көп мəн беретін Мутазила түсінігі мен нақылға яғни аят пен хадиске литералдық мағынада жəне əсіре көңіл бөлетін (жəне кейіннен Салафия болып қалыптасқан) Əһли-хадис түсінігімен салыстырғанда, Əбу Вестник Национальной академии наук Республики Казахстан     132 Ханифа да, Имам Матуриди де ақыл мен нақылды біріктіретін орта жолды ұстанған. Қысқаша айтқанда, Ханафи-Матуриди түсінігін, эпистемологиясын «дəстүрлі сүнниттік түсінік шеңберіндегі Исламдық ортажолды (теңдестірілген) рационалдық (ақыл мен қисынға жол беретін) ұстаным» деп сипаттауға болады [7, 8,119-135].

Жалпы айтқанда, əл-Матуриди түсінігінің ұстанымы тұрғысынан Жаратушы қандай да бір жиіркенішті жəне анық зиянды нəрсені жасауды немесе ақылға сыймайтын жаман, дұрыс емес нəрсені ізгі деп мойындауды бұйырады деп тұжырымдау еш қисынға келмейді [9, 458-468]. Осылайша, əл-Матуриди мектебі жақсылық пен жамандықты танудағы ақылдың қабілеті мəселесіне келгенде «Əһл əл-Хадис» пен сəлəфизм тұрмақ, Əшғариден де басқа ұстанымды ұстанады [10, 11]. Бір сөзбен айтқанда, əл-Матуриди түсінігінің осы эпистемологиясы мен методологиясына сай, ортағасырлар жағдайында енгізіліп, қазіргі құқықтық жəне этикалық қалыптарға сай келе алмайтын (мысалы, дүре соғу мен таспен ату сияқты тəнмен жазалау сияқты қылмыстық құқықтың белгілі бір нормалары немесе өзге конфессия өкілдері мен əйелдерді кемсіту сынды нормалар) шариғат нормалары қайта пайымдалып, жаңаша түсіндірілуі тиіс. Бірақ қатаңдығымен сипатталатын сəлəфизм мен «Əһл əл-Хадис» мектебінің өзін айтпағанда, исламның суннитік бағдарындағы Əшғари мектебі де исламның осындай жаңа, анағұрлым гуманды, адами түсіндірмесінің эпистемологиялық негіздерін бере алмайды (!) Осы айғақтың өзі Əшғари мен əл-Матуриди мектептерінің арасында қомақты айырмашылықтың бар екендігін көрсетеді [11, 12, 51].

Сонымен, Матуриди түсінігінің ең негізгі ерекшеліктерінің бірі – сүниттік дəстүр шеңберінде яғни Құран мен хадисті жоққа шығарай, ақыл мен иман (сенім) байланысына көңіл бөлуі болып табылады. Имам Матуриди дінді үйренудің екі жолы (ілімнің қайнаркөзі) деп ақыл мен нақылды атап көрсетеді [13]. Ол қайшылық туындаған мəселелерде ақыл мен ой жүгірудің маңыздылығын көрсету мақсатында мынаны айтады: «Адам баласына өзінен басқа жаратылғандарды басқару үшін қабілет берілген. Осы мақсатта қиыншылықтарды жеңіп, сол үшін ақылын қолданып зерттеу жүргізіп, ең тиімді шешімге бару жəне жақсы мен көркемді таңдап, жаман мен жиіркеніштіден аулақ жүру қабілеті берілген. Ал бұл мəселелерді білу үшін ақылды қолданып, заттар мен оқиғаларды зерттеу керек. Бұдан басқа жол жоқ. Оның үстіне қиын жағдайға тап болғанда, күмəннің жанжағымызды қоршап алған кезінде біздің ақылдан басқа сүйенеріміз жоқ.» [13, 29].

Матуриди ғалымдары ақылға мəн беру арқылы жалпыадамзаттық түсініктерге сілтеме жасайды. Бұл дегеніміз ақылы бар əрбір адам Ұлы жаратушы бар екендігін таба алады, табиғаттың небір кереметтеріне қарап, таңырқап, осы кереметті жаратқан Аллаға иман келтіре алады. Осы мəселе туралы Матуридилер мен Əшғарилер арасында маңызды айырмашылық бар. «Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар жəне бір екендігін білуі парыз десе, Имам Əшғари парыз емес дейді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат болсын болмасын адам ақылымен Алланы тауып сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды. Əшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес.» [14, 44].

Абайдың тілімен айтқанда «Ақылы бар адамға иман парыз, иманы бар адамға ғибадат парыз». Бұл түсінікті Матуридилер Құранның (Бақара сүресі 286-аят) «Аллаһ құлдарына көтере алмайтын жүкті артпайды» аятымен негіздейді. Бұл дегеніміз адамның əлеуеті (потенциалы) Алланы өз ақылымен табуға жеткілікті.

Енді, ақылмен Алланы табу түсінігіне тақырыбымыз тұрғысынан қарағанда, маңызды қорытынды шығарамыз. Əшғари ақидасы Ислам діні аясының сыртында бір Аллаға сенетін иманды адамдардың болу ықтималдығын жоққа шығарса, Матуриди түсінігі Ислам əлемі сыртында да өз ақылымен бір Алланы тапқан, жүрегінде иманы бар адамдардың бар екендігін қабылдайды. Өйткені адам баласының қабілеті оған жетеді.

Бұған қоса, Матуридилердің түсінігі бойынша адам ақылы кейбір жағдайларда (яғни абсолютті мағынада емес) ненің жақсы, ненің жаман екенін өз бетімен біле алады. «Əшғарилер бойынша бір нəрсенің жақсы немесе жаман (хүсн-қубх) екенін ақыл біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігін Алланың əмірі мен тыйымдары нəтижесінде анықталады. Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір нəрсенің жақсы болғандығы үшін əмір етіп, жаман болған нəрсеге тыйым салады» [14, 44]. ISSN 1991-3494 № 1. 2017 133

Бұл дегеніміз егер бір адам Исламнан хабардар болмаса да, жақсы мен жаманды өз ақылымен біле алады. Мысалға, адам өлтіруді Ислам діні тыйым салады. Адам өлтірудің жаман нəрсе екендігін Ислам дінінен хабары болмаған адамдар да ақылымен біле алады. Сонда Матуридилердің пікірі бойынша, Исламның əмір-тыйымдары мен ақылдың арасында байланыс бар. Ислам дінінде Алланың бұйырған бұйрықтарын ақыл жүгірту арқылы ақылға сай екендігін дəлелдеу оңай. Сол секілді, ақылға сыймайтын нəрселердің Исламда орны жоқ. Ислам ақылға теріс нəрселерді бұйырмайды. Олай болса, Ислам мен бүкіладамдық ортақ ақыл бір-бірімен сəйкеседі, үйлеседі. Демек, осы негізде мұсылмандар басқа дін иелерімен оп-оңай ортақ тіл таба алады. Ал бұл өз кезегінде плюралисттік орта қалыптастыру үшін өте маңызды алғышарт болып табылады.

Қорытынды.

Ислам дінінің толерантты жəне плюралисттік рухын түсіне білген Матуриди кəлəм ғылымы мен оның жемісі іспеттес болып табылатын Матуриди ақидасы өкінішке орай Ислам өркениетінде кең қанат жаймай қалды. Бұның бірнеше себебі бар. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Матуриди түсінігі, кəлəм ғылымы мен ақидасы Əшғари кəлəмі мен ақидасына қарағанда ақылға, сыни ойлай білуге, ой жүгіртуге көбірек көңіл бөледі. Жалпы Ислам əлемінің 13-14 ғасырлардан бастап басынан өткере бастаған ауыр интеллектуалды жəне рухани дағдарыс Матуриди ғылымына ауыр соққы болып тиді. Сонымен қатар Ислам өркениеті тарихында Ислам əлемінің көп бөлігін қамтыған династиялық монархиялардың биліктің саясаты үшін ақылды алға тартатын, сыни көзқарасқа жат емес Матуриди ілімі қолайсыз болды. Матуридилер аят пен хадистің растығына күмəн келтірмесе де, жағдайды жан-жақты пайымдауға тырысады. Ислам өркениетінде Матуриди ақидасы кенже қалып қойғандықтан, Исламның толерантты жəне плюралисттік дін екендігін насихаттайтын түсініктің орнына өзінен басқасын жау көретін түсініктердің пайда болып тарауы жеңілдеді. «Исламда зорлық-зомбылық жоқ» яғни күштеп Ислам дініне кіргізу жоқ, «Бір адамды өлтіру бүкіл адамзатты өлтірумен тең» деген аяттар бола тұра, бүгін Ислам атын жамылған топтар бүкіл əлемге үрей шашуда. Шынайы Ислам дінін түсініп, оның кеңпейілділігі мен көпшілдігін ұғыну үшін жəне басқаларға Исламның шын мəнінде бейбітшілік діні екендігін түсіндіру үшін Матуриди кəлəм ғылымы мен ақидасына қайта үңілуіміз керек деп есептейміз. Сонда ғана бүгін Батыстың құндылықтары болып есептелетін ал шынтуайтына келгенде Исламдық құндылықтар болып саналатын əділдік, адам құқықтары, «құқықтық, зайырлы, демократиялық жəне əлеуметтік мемлекет», толеранттылық пен плюрализм дами түседі.

ƏДЕБИЕТ [1] http://www.etymonline.com/index.php?term=tolerance

[2] http://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/tolerance

[3] http://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/pluralism

[4] Eck Diana, What is Pluralism, http://www.pluralism.org/

[5] Bardon A., Birnbaum M., Lee L., Stoeckl K., Roy O., 2015. Religious pluralism : a resource book. European University Institute.

[6] The World’s Muslims: Unity and Diversity, Pew Research Center, August 2012 http://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-executive-summary/

[7] Abdallah Al-Omar, Farouq, 1974, ‘The Doctrines of the Maturidite School with Special Reference to As-Sawad AlA’zam of Al-Hakim As-Samarqandi’, PhD Dissertation, University of Edinburgh.

[8] Dorroll Philip 2016. ‘The Universe in Flux: Reconsidering Abu Mansur Al-Maturidi’s Metaphysics and Epistemology’, Journal of Islamic Studies, 27 (2): 119-135.

[9] Al-Maturidi, Kitab al-Tauhid, Manuscript Cambridge, // http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-ADD-03651/1, 458-468 

[10] Deen Adam, 2016, ‘A Response to Claims of Unorthodoxy of My Theological claims’, Quilliam Foundation, January 13, http://www.quilliamfoundation.org/blog/a-response-to-claims-of-unorthodoxy-of-my-theological-claims-within-my-reasonsfor-joining-the-quilliam-foundation-piece/

[11] Ayyub Ali, A. 1961, ‘Maturidism’, in Sharif, M.M. (ed.), A History of Muslim Philosophy, Lahore.

[12] Жүсіпбек Ғ., Сатершинов Б. 2016, Ислам жəне плюрализм: əл-Матуриди идеялары не ұсынады? Философиялық жəне қоғамдық-гуманитарлық журнал «Адам əлемі», 27.09.2016 № 3 (69), 2016.

[13] Sönmez Kutlu ‘Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Maturidi’, İmam Maturidi ve Maturidilik: Tarihi Arka Plan, Hayatı, Eserleri, Fikirleri ve Maturidilik Mezhebi, Seçki, Hazırlayan Sönmez Kutlu, Otto, Ankara 4.Baskı, 2012, 29-б.

[14] Дербісəлі, Əбсаттар, «Имам əл-Матуриди жəне оның мұрасының мəні мен маңызы», Жұма мінбері, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы, Алматы 2012.

Авторлар: Динмухаммед Аметбек,  Эксперт, Аналитический центр ANKASAM, Анкара, доктор PhD,

Галым Жусипбек, PhD, независимый исследователь, Алматы, Казахстан, исследователь Института «Rethink», Вашингтон, США