«Деобанд» медресесінің діни және саяси ұстанымына шолу

Орта ғасырдан бастап қазіргі уақытқа дейін сенім тұрғысынан (барлық діндерде, мәзһабтар мен жамағаттар арасында) пікір бірлігі болмаған. Саясаткерлер, басшылар, зерттеушілер мен дін ғұламалары көп мәселеде ортақ пікірге келмеуімен қатар, қарама-қайшы болған кейбір көзқарастар мен ұстанымда өз дегенінен қайтпаған. Мұндай пікірлердің негізінде бүгінгі таңда Әл-Каида, ДАИШ, Ихуан, Талибан және салафиттер мен саяси исламшылар сияқты ұйымдар пайда болды.

Бұндай ұйымдар мен жамағаттардың ұстанымдары мен саналарын, өзімдік міндеттері мен мақсаттарын айқындап отыратын мектептері болады. Солардың ішінде, Ханафи мәзһабын ұстанамыз деген Бен Ладен, әл-Каида, Талибан сынды ұйымдардың ислам туралы түсінігі деобанди медресесінің ұстанымымен ұштасуында. Шындығында, ұстанымдарымен пікірлері және исламды түсіну және түсіндіру тұрғысынан Талибан мен Диобанд медресесінің түлектерімен бір бағытта екені мәлім болды. Біз бұл мақаламызда Талибанның исламды түсінуінің тарихи негізін ашуға тырысатын боламыз. Соның ішінде Үндістандағы, Пәкістандағы және Ауғанстандағы мұсылмандардың діни түсініктері мен ұстанымдарының негізгі көзін қарастырамыз. Зерттеу барысында бүгінгі күнде болып жатқан проблемаларды негізге ала отырып жалпылай қорытынды шығарамыз.

Үш ел арасындағы, әсіресе Пәкістанда тараған және мезгіл-мезгіл Үндістан мен Ауғанстандағы әріптестеріне ықпал етіп, жұмылдырған Пәкістандағы Талибан қозғалысы (Техрик Талибан Пакистан-ТТП), Джангви армиясы (Ләшкәр ә-Джангви-ЛӘД), Пәкістандық сахаба сипахилер (Сипах ә-Сахаба Пәкістан) сияқты қозғалыстар негізінен Үндістанда пайда болған. Бұл ұйымдар Әһли Сунна уәл Жамағаттың секталық ұстанымындағы барлық субконтинентті әрекеттерді көрсетеді. Жоғарыда аталған жауынгерлік және фанаттық бағытындағы барлық туындылар, сүнниттік ислам діні бағытында қызмет ететін Деобанд мектебімен байланысты. Алайда, бұл фанаттық топтардың қаталдығы сонша, олар Деобанди мектебіне қатысты болған орташа топтарға да ара-тұра шабуыл жасап, зорлық-зомбылық жасаудан тартынбайды. Басқа мәзһабтарға қарағанда икемді және байсалды болған фиқһта Ханафи мәзһабы және сенімде Матуриди ақидасын қабылдауы олардың шектен тыс қатал әрі фанаттық болуына кедергі бола алмайды. Керісінше, олардың көптеген әрекеттері мен ұстанымдары әл-Каида, ДАИШ және ваххаби сияқты радикалды құрылымдарға ұқсайды. Шын мәнінде, экстремизм, жауынгерлік және фанатизм сеніміне негізделген Талибтерді, Деобанди медресесі дәстүрінен ажырата алмайды және қорғап қала алмайды немесе ондай сенімнен оқшауланғысы да келмейді.

Үндістан, Пәкістан және Ауғанстан географиясының әртүрлі аймақтарында құрылған Деобанд медресесінің филиалдары арасында трансшекаралық (әлеумметтік қарым қатынас) байланыс тығыз орнатылған. Бұған қоса алғанымызда, жоғарыда аталған ұйымдардан басқа Мұхаммед армиясы (Джәйшу Мухаммад), Моджахидтер қозғалысы (Харкат ул-Муджахиддин), Исламдық жиһад қозғалысы (Харкат ул Жихад’ил Ислами), Ислам ғұламалары Таблиғ Джемияти-Фазл, да Деобанди медресесінің түлектерімен өзінара байланысы бар.

Деобанд мектебін оқығандардың ұстанымдарының барлығы дерлік Ханафи мәзһабының ережелері бойынша діни түсініктер мен үкімдер болғанымен, олар өте ортодоксалды және тәкфирлік сананың терең ықпалында қалып қойған. Бұған қоса алғанымызда, қарсыластарына барынша күш қолданады және барлық фундаменталист жиһадшылар сияқты олар да Сауд Арабиясындағы ортағасырлық ислам ғұламасы Ибн Таймияның (1268-1328) және қазіргі замандағы уахабизмнің негізін қалаушы Мұхаммед Абдулвахабтың (1703-1792) «Жиһад» туралы айтқан пікірін ұстанады. Міне, Үндістандағы радикалды исламдық қозғалысының отаны 1867 жылы құрылған Деобанд медресесі болып табылады.[1] 2021 жылдың сәуір айындағы жаңалықтар лентасында «ББЖ4» радиосынан Деобанд ошағынан шыққан жиһадшылардың маңыздылығына баса назар аудара отырып, Ауғанстан мен Пәкістандағы мектептері ғана емес, оның Қиыр Азия мен Ұлыбританиядағы филиалдарын да атап көрсеткен.

Өңірлік және халықаралық ғылыми орталықтардың саяси дискурстарында көрсетілген құжаттарда мынадай анықтамаларды байқауға болады. Деобанд медресесі және оның басқа елдердегі барлық бөлімшелері бірте-бірте саяси сипатқа ие болуда. Әсіресе Пәкістандағы медресе түлектері саясатпен көп айналысты. Мін осы себептенде Пәкістан лаңкестердің құнарлы жылыжайына айналып үлгерді.[2]

Деобанд медресесінің өткені мен бүгіні

Осы ретте барлық дерлік іргелі сүнниттік-ханефилік формациялардың, соның ішінде тәліптердің отаны саналатын Деобанд медресесінің тарихына үңілу бүгінгі күннің талабы. Пушту және парсы тілінде «Диобенд» немесе «Диюбенд» (دیو بند) болып оқылады. Батыс деректерінде «Деобанд» деп жазылып та, айтылады. Қазақ тілінде «Деобанд» атауы көп тараған. Бұл атау Үндістан астанасы Делидің солтүстікке қарай 150 км жерде орналасқан Деобанд қаласының атауы. Осы жерде алғаш құрылған «Дарул улуми ислам и-диобенд» медресесінің атауынан шыққан. Сонымен қатар, Деобанд сүнниттік ханафи мәзһабының Матуриди ақидасы бойынша діни білім беретін дәстүрлі теологиялық мектепті бітірген студенттерді сипаттау үшін қолданылатын болған. Медресе шәкірттерін «таліб, шәкірт» дейді. Сөздің көпше түрі Талибан, яғни студенттер. (طالب = طالبان ).

Деобанд медресесінің Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан және Бангладештегі сүнниттік жамағаты арасында әртүрлі атаулармен көптеген филиалдары бар. Соңғы жылдары Англияда, Оңтүстік Африкада және Қиыр Шығыстағы кейбір елдерде жұмыс істейді.[3] Ислами білім беруді ұдайы және ұжымдық түрде жеткізу мақсатында «Дарулулум» деп атайды. Мұндай медреселердің тарихы сонау көне заманнан бастау алады. Атап айтқанда, «1693 жылы Лекневте құрылған «Дару л-улум-и Френги махалының» негізін қалаушы Молла Низамеддин дайындаған оқу бағдарламасы Үндістанда ашылған көптеген медреселерде қолданылып және «Дәрс-и Низами» деген атпен танымал болған.

Осыдан кейін Мұхаммед Қасым Нанатуи мен Решид Ахмед Генгухи тарапынан (1866 жылы 30 мамырында) «Дару л-улум-и Диабенд» деп құрылады. Бұл медресенің Деобандта ашылуы ислам ғұламаларының арманына негізделген деседі. Ол кезде Деобанд шағын қала болғанымен, дарулулумның құрылуымен қаланың маңызы кенет артқан. Дәстүрлі білім беру жүйесін қабылдаған Деобанд, Үндістанда сол уақытқа дейін күшінде болғаны үш діни білім беру орталығы (Дели, Лекнев, Хайдарабад) сынды бөлгелердегі діни білім беру ошағының бағытын біріктіріп, теңестіріп отырған. Осы үш орталықта, Дели тәфсир-хадистен, Лекнев фиқһтан, Хайдарабад теология-философиясына тоқталса, Деобанд медреселері «Дарулулуму» тәсілімен бұл ғылымдарды бір жүйеде тоғыстырып, бір арнада оқытуға оқталды. Сонымен қатар, Деобанд студенттеріне Дели дәстүрінен, әсіресе Шах Уәлийулла ед-Дәхлауи мен Сайид Ахмед Шахидтен көб әсер етті.[4]

Шах Уәлийулла ед-Дәхлауи (1703-1762) Оңтүстік Азияда империя құрған Моңғол дәуіріндегі Фулат (немесе Музаффернагар) қаласында дүниеге келген, «Рахимие» медресесінің негізін қалаушы, Делиде атақты дін ғұламасы Шах Абдуррахимнің ұлы. Сондай-ақ, Деобанд мектептерінің рухани және интеллектуалды ізашарларының бірі болып саналады. 19 ғасырда Ағылшын отаршылдық қысымының нәтижесінде қазіргі ортаға бейімделуге және дамуға шақырып, замануи үдерісте керіде қалмау керектігіне көп тоқталды. Осындай ауыр кезеңде бастан өткерген мұсылмандар жол қиылысында таңдау жасауға мәжбүр болды. Осылайша, Британдықтардың тілін, мәдениетін және өмір салтын қабылдайды, немесе олар қарсылық білдіріп, оларды елден шығару болды. Алайда, Шах Уәлийулла апелляциялық әдісті таңдады. Бірақ мұнда да екі түрлі идеяны негізге алды. Олар: 1. Исламдық ояну негізінде осы мақсатта берілетін діни білімнің сапасы. 2. Оқу бағдарламасын жүзеге асыратын Алигарх және Деобанд медреселерінің дүниетанымы. Екеуі де Үндістанның тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күрестің жақтаушылар болғанымен, Олар өз ұстанымдарымен елдің тәуелсіздігіне үлес қосты.

Алигарх медресесінің негізін қалаушы Сайид Ахмед хан

 / Фото: Маджра сайтынан алынды

Бірақ олар Ағылшын отаршылдығына қарама-қарсы көзқарастарды ұстанды.  Алигарх медресесінің негізін қалаушы Сайид Ахмед хан Ағылшын әкімшілігімен бітім және келісім арқылы ынтымақтастық орнатты. Сөйтіп, медресені колледж ретінде пайдаланып, Діни оқу бағдарламасына қоса, ол позитивті ғылымдар бойынша курстардың оқытылуын қамтамасыз етті. Бұл колледждерде ағылшын тілін оқығандар Лондондағы Кембридж және Оксфорд университеттерінде жоғары білім алуға мүмкіндік берілді. Осылайша, Сейд Ахмед хан ағылшындардың тактикасын өзінше қолданып, «мұсылмандардың өмір сүруіне кепілдік» алды. Осы қызметтерінің арқасында Сейд Ахмед ағылшын үкіметінен «мырза» атағын да алды. Қазірдің өзінде Англияның іскерлік және мәдени өмірінен бөлек «Сэр» деген атақпен Британ парламентінде отырған осы дәстүрдің мүшелері көптеген үндістер мен пәкістандықтар кездеседі. Ал, Деобандтықтар, Алигарх негізін қалаушылар мен түлектері, «мойынсұнғыштар» және «Сатқындар» деп айыптады. Осылайша, Үндістанның ұлттық тәуелсіздік аспектілерімен бірігіп интеллектуалдық және қарулы күресті бастан өткерді.[5]

Диобенд медресесінің қалануы Алигарх Мересеси негізін қалаушы Сайид Ахмед Хан мырза, / Фото: Маджра сайтынан алынды 1857-58 жылдары Британдық отаршы әкімшілігі дәстүрлі ислам білімнің орнына, батыстық үлгідегі білім беру жүйесін құра бастағанда, Британ саясатына наразы болған мұсылмандар көтеріліске шықты. Көтерілісі сәтсіз аяқталғаннан кейін 1866-67 жылдары Деобанд медресесі құрылды. Осылайша, мұсылмандар қорқыту мен қысым көрсету саясатының нысанасына айналды. Ислам діні сөніп қалмауы үшін кейбір дін қызметкерлер интроспективті діни семинарлар, білім беру және шағын мешітте оқыту сияқты пассивті әрекеттермен айналыса бастады. Деобанд қозғалысының саяси қанаты, «Cemiyet-e Ulema-e Hind» Үнді ғалымдарының қоғамдық бірлестігі 1919 жылы құрылды. Осы уақыттан бастап ол үнділік азаттық қозғалысының халық арасында таралуы мен жаппай өріс алуында үлкен рөл атқарды. Тақырып түсінікті болу үшін діни білім беру жүйесі мен Деобандтықтардың ислами түсінігі жайында үзінді келтіретін болсақ.

Деобанд медресесінің ұстанымы мен түсінігі бастапқыда, Әһли сүннет негіздері бойынша білім мен тәрбие беретін мекеме ретінде құрылған. Шынында да, ханафи мәзһабының тереңдетілген фиқһы негізгі кітаптар оқытылды. Түрлі діндер мен наным-сенімдер қатар өмір сүретін Үндістан жағдайында Деобанд ғұламалары ерекше баса назар аударатын мәселе – Исламды барлық жат әрекеттерден арылдыру мәселесі. Міне осы себептен де ғұламалар, индуизмнен шыққан ырымдарға, дәстүрлерге және ұстанымдарға үзілді-кесілді қарсы шығып, ақидада ауытқулар және кейбір исламдық емес детальдар мен амалдарды емдеуде Исламның таза болмысын қорғауға бағытталған көптеген шешімдер қабылдаған.

Деобандтықтардың түсінігінде уақытқа тәуелді өзгерістерге онша мән берілмейді, ал исламды болса бастапқы (фундамантализм) дереккөздерінде келтірілген қағидалар мен амалдарға негізделген өмір салты ретінде көрсету көзделеді.

Дарулулумда оқу урду тілінде жүргізіледі және оқу бағдарламасы XVIII ғасырда Молла Низамеддин ұйымдастырған курс-и Низами әдісіне сәйкес берілді. 

Бұл әдісте діни ғылымдар арасында хадис, тәфсир және фиқһқа баса мән берілді. Дарулулумда философия, логика сияқты ғылымдар алғашқы кезде оқытылса, 1880 жылдан бастап бұл ғылымдар оқу жоспарынан алынып тасталды.

Дарулулумдағы тағы бір назар аударарлық жайт, мұнда дәріс беретін көптеген ұстаздар да сопылық білімін меңгерген және тариқат мүшелері. Әсіресе, нақшбандия ағымы белсенді орын алған мекемеде ұстаздар мен шәкірттер арасында шейх-шәкірт қатынасы жиі орын алады. Дегенмен, Деобанд мәзһабтарды дәстүршіл еліктеушілік түсінігімен емес, тәлім-тәрбие және өмір сүру пәні ретінде қарастырған және осы себепті сопылық білім де жалпы оқу бағдарламасына енгізілген.

Үндістанның сүнниттері 200 жыл бойы ел астанасы Делидегі Деобанд медресесін жіті бақылап келді. Бұл медресе араб-ислам әлемінде өзіндік мектеп құрған Каирдегі әл-Азһар университетінен кейінгі екінші орында тұр. Деобанд медресесі таза және дәстүршіл исламды жақтайды және Құран-сүннет-хадистерге сәйкес әрекет етеді. Бұл Батыстың ықпалына қарсы дәстүрлі және тақуалық реакцияларды реті келгенде көрсетіп отырады.

Деобандтықтар, теология саласында еліктеу (Сәлаф-и Салих, яғни ертедегі Исламның алдыңғылары) ілімдерін, түсіндірмелерін және әрекеттерін дәл қабылдауды және оларды қолдануды жақтайды. Фиқһта ханафи фиқһына (мәзһаб құқығы) сәйкес әрекет етеді. Кейбір Батыстықтар Деобанд дәстүрінің Әһли сүннет уәл жамағат түсінігімен байланысты екенін біледі. Бірақ олар сонымен қатар диобендилердің сунниттік мазхабтан бөлек әрекет ететініне және ұстанымдарын біледі және дәстүрлі сүнниттіктерден алшақ екені қаперінде.[6]

Деобанд мектебінің діни идеологиясы Пәкістанда кең таралған және ықпалды. Екінші дәрежеде оның Ауғанстандағы интеллектуалдық үстемдігі туралы да айтуға болады.

Негізінде, сунниттік-ханефилік бағыттағы Деобанд қозғалысы Үндістандағы Британдық отаршылдыққа қарсы мәдени/идеологиялық реакция ретінде саяси алаңда пайда болды. Британ билігі кезінде үнді мұсылмандарына исламдық білім берген Диобенд пен Алигарх медресесінің басшылары / Фото: БАҚ сайты 1947 жылы Пәкістан тәуелсіздік алғаннан кейін ол оппозициялық сипатқа ие болды. Өйткені ол Пәкістанның негізін қалаушы билеушілерге қарсы шығып, оларды «Отаршыл өндіріс элитасы» деп айыптады. Осылайша, Деобанд секталық содырларға, шииттер мен мұсылман еместерге қарсы қатал позиция ұстанды және қажет болған жағдайда зорлық-зомбылыққа бару мүмкіндігі күшейді. Сонымен қатар, әйелдерге деген көзқарасы Исламның бұл мәселедегі харам/тыйымдарымен ғана шектелмеді. Ауғандық және Пәкістандың ру тайпаларының, әсіресе пуштундардың патриархалдық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінен қуат алу арқылы заңдылыққа ие болды.

2000 жылдың сәуір айында (ортасында) Пәкістан үкіметі Деобандтықтарға қарасты Жамиат-и Улема Ислами (Ислам ғұламалары қауымдастығы) ұйымдастырған 3 күндік конференцияға рұқсат берді. Көптеген спикерлер Батысқа қарсы саяси және мәдени көзқарастарды білдіріп, баяндамалар жасады.

Айтқандай, бізге мына мәселені де айта кеткен жөн. Деобанд қозғалысы, Ағылшын отаршылдығы нәтижесінде Үндістанда мұсылмандардан тартып алған билікті қайтарып алу және исламды қайта жандандыру үшін, демеушілік көрсеткен Шах Уалийулла Дехлавидің діни-саяси идеялары әсер етті және оларды жүзеге асырды. Сол кездегі қозғалыстың аты «Исламның абыройын қалпына келтіру қозғалысы», «Моджахидтер қозғалысы» немесе Ағылшындар айтқандай «Уаххабилік қозғалыс» болды. Қозғалыстың жетекшісі Шах Уалиулланың ұлы, оның халифасы Абдулазиздің шәкірті Сейид Ахмед Барелви болды. Уалиулла әулеті бұл қызметке лайықты деп тапқан Барелви моджахедтерді саяси және діни тұрғыдан басқара алатын еді. Осылайша, жоғарғы элитадан бастап орта тапқа және халықтың ең төменгі массасына дейін кең таралған ұйымға айналды. 1880 жылдары Үндістандағы Қадири, Чишти және Нақшбанди ағымдарын Тарикат-ы Мұхаммедие деген атпен біріктіруге тырысты.

Барелвилердің көпшілігі дін ғалымдары мен зиялылар емес, қарапайым жерлестер, қала тұрғындары мен шаруалардан құралған болатын. Осылайша ол индуизм дінінің ықпалындағы мұсылмандарды құтқарып, мистикалық толеранттылық атымен жүзеге асырылатын сенімнің күрделі синтезін жоққа шығара алды. Барелви ұстанымында, көпконфессиялық және көпмәдениетті әлеуметтік-мәдени қарым-қатынастарды жоюға бағыттады.[7]

Диобенд медресесінің жетекші дін ғұламалары Британ билігі кезінде үнді мұсылмандарына исламдық білім берген Диобенд пен Алигарх медресесінің басшылары / Фото: БАҚ сайты Деобандтықтар – Шах Уәлиулланың идеяларынан туындаған моджахедтер қозғалысының бір тармағы. Ал, екінші тармағы – жоғарыда аталған Барелви қозғалысы. Алғашқылары тек Деобанд медресесінің ілімі мен діни түсіндірмесіне негізделген болса; екінші бөлімше Үндістанның солтүстігіндегі Барелви қаласындағы Ахмед Реза Хан Барелвимен аттас медресесінің ілімін қабылдағандар. Қасиетті жазбалар мен тәпсірлеріне негізделген бірінші тармақтың массасы негізінен саудагерлер мен қала тұрғындары. Сондықтан олардың назарында сопылық пен тасаууф адамдарын Барелвидей құрметтемейді. Дегенмен, олар нақшбанди ағымының радикалды ілімін ұстанып келеді.

Екінші тармақ (Барелвилер) тарикат мен тасаууф дәстүріне үлкен мән береді; Бұл тұрғыда олар оқытушы-оқушы мен пір-муридтік жүйенің жалғасуын жақтайды. Өйткені олар жақсы өмір сүру және Исламды тарату үшін сопылық ұстаздардың/шейхтердың басшылығын мойындайды. Бұл арада олар әулие-әмбиелер мен әулиелердің киелі орындарына баруға қарсылық көрсетпейді. Әулие-әмбияларды зиярат ету орындарына қарсы тұру көзқарасы бойынша уаххабилік дәстүрге ұқсайтын диобендилер мен шииттер сияқты қасиетті жерлер мен қасиетті деп саналатын орындарға баруға көңіл бөлетін Барелвилердің арасында бәсекелестік, айыптау, тартыс пен қақтығыстар көп. Олар бір-бірінің мешітіне бармайды, мүмкіндігінше қарсы тараптың ғибадатханаларын, діни орындары мен мекемелерін басып алуға тырысады. Сопылық және барелвилік дәстүрге қарамастан, Деобанд медресесінде оқығандардың ұйымдастырушылық деңгейі мен білімінің тереңдігі тұрғысынан жоғары тұрады. Сондықтан Пәкістан мен Ауғанстан мұсылмандары арасында діни-идеологиялық үстемдік өте жоғары.[8]

Әли Хаменеи мен Қасым Сүлеймани Шиит хазарларына зиян келтірмеу туралы Талибанмен келісімге келді. Бұл жерде тағы бір мәселеге назар аударған жөн. Талибан және салафизм сияқты түсініктерге қарамастан, Деобанд дәстүрін жалғастыратын екі маңызды қозғалыс зорлық-зомбылықты мүлдем қабылдамайды. Саяси аренада Ислами жамағат, ал саяси емес салада Таблиғи жамағат.

Енді деобандилар мен Талибан қозғалысының геосаяси өлшемімен қарастырайық. Пәкістан бұрын Үндістаннан ислам негізінде бөлініп, географиялық жағынан одан 2200 шақырым қашықтықта орналасқан Бангладешпен бірге ортақ ислам мемлекетін құрған болатын. Бірақ оның тарихи жауы Үндістан оны сіңіре алмады. Ол 1971 жылы Пәкістанды әскери жолмен жеңгенімен қанағаттанбады. Соған қарамастан, Бангладешке тәуелсіз мемлекет ретінде саяси сахнаға шығуға мүмкіндік берді. Содан кейін Пәкістан Ауғанстанға бұрылып, Пуштундерге (пушту деп те аталады) қарасты этникалық тайпалар мен руларды басқарды.

Шын мәнінде, Ауғанстан билеушілері негізінен Пуштун ақсүйектері болғанымен, бұл этникалық топ елдегі абсолютті көпшілікті құрай алмайды. 2010 жылғы мәліметтер бойынша, 40 миллион адам тұратын Ауғанстанда пуштундар 42 пайыз, тәжіктер 27 пайыз, өзбектер 9 пайыз, хазарлар 9 пайыз, аймақтар 4 пайыз, түрікмендер 3 пайыз, белуч (балуч) 2 пайыз. Керісінше, Пәкістандағы пуштундар Ауғанстандағы туыстарынан үш есе көп.

1970 жылдардың басына дейін Ауғанстанды басқарған Захир шах «Пуштун ұлтшыл» жолын қуып, Үндістанның қолдауымен және жігерімен Пәкістандағы Пештунустан жерін күшпен иемденіп, Ауған пуштундарының қолын күшейтуге тырысты. Екі күшті қарсыластың арасында қалған Пәкістан әкімшілігі өз елінде тұратын пуштундардың «Ұлтшылдық» сезімін жою үшін «трайбализмге негізделген дәстүрлі шариғат» идеясын таратуға тырысты. Ол мұны медреседен шыққан талибтер (медресе шәкірттері) арқылы жасады. Ал, Ауғанстандағы пуштундарды тайпалық шариғатқа бастап, «Біріккен пуштун» деген амбициясы мен арманы болған Захир шахты 1973 жылы жақын туысы Мұхаммед Давуд Ханның биліктен тайдыруын аяқталды.

Пәкістандық (тегі пуштун) Әбу Бәкір Сыддық өзінің «Паштун мәселесі» атты кітабында мынадай тұжырым жасайды. «Ауғанстан мен Пәкістанда жалпы халқы 60 миллионға жеткен пуштундардың ұлтшылдық қағидаларына емес, рушылдық және шариғатшылдыққа негізделген әрекетті қамтамасыз ету Пәкістанның болашағының кепілі»[9].

Қазіргі ортадағы «тайпа-шариғат» синтезіне негізделген Талибан қозғалысының түсінігін былайша тұжырымдауға болады.  Ескермей қалмауға болмайтын тағы бір мәселеғ, Талибандардың медреселері дәстүрлі медреселерден біршама ерекшеліктері бар.  Дәстүрлі медреселер ұзақ уақыт бойы білім беретін және өте жан-жақты оқу бағдарламасы болған мекемелер ретінде қарастырылған.  Олардың әсіресе математика, логика және философияны оқытатын Османлы медреселеріне еш қатысы жоқ екені белгілі.

Пәкістанда «Camia Darul Ulum Hakkaniye» және «Camia Ulum-ul Islamiye» сияқты медреселер бар. Пәкістанда, Зияул-Хактың билікке келуімен исламдандыру саясаты аясында, медреселер саны (генерал төңкеріс) тез өсті деуге болады.

Пәкістан мен Ауғанстанның ауылдық жерлерінде жиі кездесетін және ислам дәстүрін толық қамтымаған (адасушылыққа бейімді) «суффе» және Ауғанстандағы «Худжра» деп аталатын бейресми діни мектептер көбейіп кеткен. Үлкен қалаларға бара алмайтын, ауылда жұмыс істеуге мәжбүр болған халық діни білімді негізінен ауыл имамдарынан алады. Бұл медреселер өз шәкірттерін тегін тамақпен және жатақханамен қамтамасыз етеді, бұл кедей отбасылар үшін өте маңызды.

Талибандарды басқаратын кеңес мүшелерінің басым көпшілігі осындай «Худжралардан» діни білім алғаны белгілі. Талибан қозғалысының алғаш негізін қалаушы Молла Омар осындай жерде білім алған деседі. Молла Омар да осы жамағаттың ақидасына сәйкес түс көріп, әулиелердің ерекше күшіне сенген адам болған. Апта сайын ұстазының зиратына баратын. Талибан режимінің жетекші дін ғұламаларының басшысы Молла Омардың діни жарлықтарда ең көп сенім артқан тұлғасы Мәуләуи Абдул Али Деобанди өлген әулиелерден көмек сұрауға болады деген пікір айтқан. Талибандар тіпті зираттардың болуына да қарсы тұратын әл-Каиданы қатты ренжітті, өйткені олар қасиетті орындарға баруға рұқсат береді және тіпті ынталандырады. Соншалықты, 1990 жылдардың аяғында «Әл-Қаида» идеологтары «Талибан әһли суннадан ма?» деген тақырыппен кітапша да жазды. Сөз болып отырған медреселер мен худжралардың тағы бір ерекшелігі – идея тудырудың орнына фундаментализмді жақтау болды.

Талибан басшыларының шалбарының, көйлектерінің, сәлдесі мен киімдеріндегі түстері мен ұзындығы хадистердегі амалдарға сәйкес жасалған. Бір Талибан үшін Пайғамбардың киіміне еліктеу – діни талап деген ұстаным өте жоғары.

Талибан Ауғанстанның дәл қақ ортасындағы ауылдан шықты. Оның мақсаты өзінің ауылдық мәдениетімен, азаматтық соғыспен және Пәкістанда саясиландырылған медресе құрылымдарымен қалыптасты. Кейін оған «Әл-Қаида» идеологиясы қосылды.

Талибан әлемге өзгерген бейнесін көрсетуге тырысуда. Алайда олар шекарада тұрған ДАИШ-ке «Шариғатқа опасыздық жасадың, кәпірлермен одақтастың» деген сынды пікір қалыптасып үлгерген.  Талибанның өзгерген-өзгермегені оның Ауғанстанды билей алатынын және ДАИШ-пен қалай күресетіні анықтайды![10]

Бұрын Ауғанстан үкіметі мен Талибан арасында бейбітшілік пен келісімді орнату мақсатында өкіл болып тағайындалған ауған дипломаты Джелал Керим Әли мен Сауд Арабиясының бұрынғы барлау қызметкері Турки Фейсалдың пайымдауынша, Талибан сыртқы елдермен байланыстарында прагматикалық саясатты ұстанады. Бұл саясат өз халқына тым кеш көрінеді. Керісінше, саудиялық сарапшы Абдуллан бин Секадтың айтуынша, Ауған фундаментализмі бойынша кейбір ресми өзгерістер болса да, Талибандар өздерінің дәстүрлі идеологиялық және саяси бағытын тастамайды.[11]

Ықшамдап аударған және зерттеу жүргізген PhD, Исатай БЕРДАЛИЕВ

Қолданылған әдебиеттер

https://www.dnaindia.com/analysis/report-dna-special-the-deobandi-connection-between-taliban-pakistan-2907841 Abdülkadir Aksöz, “Hindistan’da İslami uyanışın iki ekolü- Deoband ve Aligarh”, Mecra sitesi, 3 Eylül 2020.  James D. Templin, Religious Education of Pakistan’s Deobandi Madaris and Radicalisation on JSTOR. https://theconversation.com/talibans-religious-ideology-deobandi-islam-has-roots-in-colonial-india-166323 https://themaydan.com/2018/11/understanding-deoband-movement/ [1] Джавад Сайед, Эдвина Пио, Тахир Тамран және Аббас Заиди, Пәкістандағы сенімге негізделген зорлық-зомбылық және Деобанди соғысы, 1-тарау, 1-3 беттер, Палграв Макмиллан баспасы, 2016 ж. [2] Масуда Бано, «Саясаттан тыс: Пәкістандағы Деобанди медресесінің шындығы», Ислам зерттеулері журналы, 18/1, 2007 ж. [3] Wikipedia Turkish және Wikipedia English, мақала “Dioband”. [4] Азми Өзджан, «Дарулилим» мақаласы, ТДА Ислам энциклопедиясы, б. 8, б. 555, 1993 ж. [5] Азиз Ахмед, Үндістан мен Пәкістандағы модернизм және ислам, Бағыт басылымы, 1989, Стамбул. [6] Global Security.org сайты «Deobandi Islam» мақаласы, 15 қазан 2001 ж. [7] Абдулкадир Аксөз, Үндістандық моджахедтер қозғалысы, ғылым және өркениет сайты, 25 қараша 2018 жыл. [8] World Bulletin, «Пәкістан мұсылмандарының тарихы», 14 ақпан 2020 ж. [9] https://www.alquds.co.uk/, لمسألة-الباشتونية-قبل-طالبان-وبعدها, 22 тамыз 2021 жыл. [10] Профессор Хилми Демир, Талибан туралы біз білмейтіндер: айырмашылығы, шығу тегі, болашағы», Idea Tour веб-сайты, 23 тамыз [11] https://www.independentarabia.com/node/247046/