Имам Мәтуриди теологиясындағы рационализм мен дәстүрдің синтезі: Антропоморфтық аяттарды түсіндірудегі әдістемелік тәсілдер

Имам Абу Мансур әл-Мәтуриди (853-944 жж.) тек Ханафи мазһабының көрнекті өкілі ғана емес, сонымен бірге Сүнни каламындағы екі негізгі мектептің бірі – Мәтуриди мектебінің негізін қалаушы ретінде танылады.

Мәтуридидің теологиялық мұрасының ең маңызды бөлігі – оның Құрандағы антропоморфтық аяттарды түсіндіру әдістемесі. Бұл мәселе ислам ақидасындағы ең күрделі және пікірталас тудыратын тақырыптардың бірі болып саналады. Себебі Құранда Аллаһ Тағаланың сипаттарын баяндайтын кейбір аяттар адам баласына тән қасиеттермен сипатталған. Мысалы, «Аллаһтың қолы», «Раббының келуі», «Аршқа орналасуы» сияқты тіркестер дәл осы категорияға жатады.

Теологиялық контекст және тарихи алғышарттар

IX-X ғасырлар ислам ойының қарқынды дамыған кезеңі болды. Бұл дәуірде әртүрлі теологиялық мектептер пайда болып, олардың арасында қызу пікірталастар жүрді. Негізгі дау-дамайдың бірі – Құрандағы антропоморфтық аяттарды қалай түсіну керектігі туралы болды.

Бір жағынан, әһлі хадис өкілдері бұл аяттарды сөзбе-сөз қабылдауды жақтады. Екінші жағынан, Мутазила мектебінің өкілдері ақылға сүйеніп, мұндай аяттарды толықтай аллегориялық тұрғыдан түсіндіруге тырысты. Ал үшінші топ – антропоморфистер Аллаһты адамға ұқсас деп түсінді, бұл ислам ақидасына мүлдем қайшы келетін көзқарас еді.

Осы күрделі теологиялық ортада Имам Мәтуриди өзінің теңдессіз әдістемесін ұсынды. Ол ақыл мен нақылдың (дәстүрлі діни мәтіндердің) арасында тепе-теңдік орнатуға тырысты.

«Тәуиләтуль-Құран» – методологиялық жаңашылдық

Мәтуридидің «Тәуиләтуль-Құран» атты тәпсірі – бұл жай ғана Құранның түсіндірмесі емес, теологиялық ойлаудың жаңа парадигмасы. Бұл еңбекте автор антропоморфтық аяттарды түсіндірудің үш негізгі әдісін қолданады:

Бірінші әдіс: Тәуил (метафоралық түсіндірме)

Тәуил – араб тілінде «қайтару», «бастапқы мәніне келтіру» дегенді білдіреді. Мәтуриди бұл әдісті антропоморфтық аяттардың терең мағынасын ашу үшін қолданды. Мысалы:

«Әр-Рахман аршқа истиуа етті» (Таха сүресі, 20:5) аятындағы «истиуа» сөзін ол «билік жүргізу», «басқару» деп түсіндірді. Бұл арқылы Аллаһтың физикалық кеңістікте орналасуы емес, бүкіл әлемге деген абсолютті билігі көрсетіледі.

«Аллаһтың қолы олардың қолдарының үстінде» (Фатх сүресі, 48:10) аятындағы «қол» сөзін Мәтуриди «қудрет», «күш-қуат» деген мағынада түсіндірді. Осылайша антропоморфтық образ символдық мәнге ие болды.

Екінші әдіс: «Била кайф» принципі

«Била кайф» – «қалай екенін сұрамай» деген мағынаны білдіреді. Бұл әдіс бойынша, кейбір аяттардың мәнін толық түсіну адам ақылының шегінен тыс болуы мүмкін. Сондықтан оларды сол күйінде қабылдап, бірақ антропоморфтық түсініктен аулақ болу керек.

Мәтуриди бұл әдісті өте сақтықпен қолданды. Ол аяттардың мәнін мүлдем жасырып қоюға қарсы болды, бірақ сонымен бірге оларды дөрекі материалистік тұрғыдан түсінуге де жол бермеді.

Үшінші әдіс: Ақыл мен нақылдың синтезі

Мәтуридидің ең басты жетістігі – ақыл мен дәстүрлі діни мәтіндерді үйлестіру. Ол ақылды Аллаһтың адамға берген ұлы сыйы деп санады және оны дұрыс қолдану арқылы діни ақиқаттарды тереңірек түсінуге болатынын дәлелдеді.

Бұл тәсіл Мәтуриди мектебін басқа теологиялық ағымдардан ерекшелендірді. Мутазилиттер ақылға тым көп сүйенсе, әһли хадис өкілдері оны екінші орынға қойды. Ал Мәтуриди екеуінің арасында алтын орта тапты.

Практикалық мысалдар және олардың талдауы

Мәтуридидің әдістемесін нақты мысалдармен көрсетейік:

«Ол күні жарқыраған жүздер Раббыларына қарайды» (Қияма сүресі, 75:22-23). Бұл аятты кейбір ғалымдар жәннатта мүміндердің Аллаһты көретіні туралы деп түсіндірді. Алайда Мәтуриди мұны рухани бақылау, Аллаһтың рахметін сезіну деп түсіндірді. Себебі физикалық көру кеңістік пен уақытқа байланысты, ал Аллаһ бұлардан пәк.

«Аллаһтың екі қолы да ашық» (Мәида сүресі, 5:64). Мәтуриди бұл аятты Аллаһтың жомарттығы, берекеті және қайырымдылығы туралы деп түсіндірді. «Екі қол» – бұл арабтардың жомарттықты білдіретін дәстүрлі метафорасы.

«Раббың және періштелер сап-сап болып келеді» (Фәжр сүресі, 89:22). Бұл аятты Мәтуриди Аллаһтың әмірінің, қаһарының келуі деп түсіндірді. Себебі Аллаһтың өзі бір жерден екінші жерге келіп-кетпейді, ол кеңістіктен тыс.

Мәтуриди мектебінің қазіргі заманғы маңызы

XXI ғасырда Мәтуридидің теологиялық мұрасы жаңа өзектілікке ие болуда. Заманауи мұсылман қоғамы ғылым мен дін, ақыл мен иман арасындағы қатынас мәселесімен бетпе-бет келуде. Мәтуридидің ақыл мен нақылды үйлестіру әдісі осы мәселелерді шешуде маңызды рөл атқара алады.

Қазіргі таңда радикалды және экстремистік ағымдар діни мәтіндерді контекстен тыс, тура мағынада түсіндіруге тырысады. Бұл көптеген теріс салдарларға әкелуде. Мәтуридидің әдістемесі мұндай ауытқуларға қарсы интеллектуалдық қорған бола алады.

Сонымен қатар, Мәтуриди мектебінің ақылға деген құрметі заманауи білім беру жүйесімен үйлеседі. Бұл мектептің өкілдері ғылыми танымды дінге қайшы емес, керісінше оны толықтыратын фактор ретінде қарастырады.

Қорытынды

Имам Мәтуридидің «Тәуиләтуль-Құран» еңбегі ислам теологиясындағы маңызды кезеңді білдіреді. Оның антропоморфтық аяттарды түсіндіру әдістемесі ақыл мен дәстүрдің, рационализм мен иманның үйлесімді синтезін көрсетеді.

Мәтуриди мектебінің басты жетістігі – ол ислам ақидасының негізгі принциптерін сақтай отырып, оны ақылға қонымды және логикалық тұрғыдан негізделген түрде ұсына білді. Бұл тәсіл ислам дінінің әмбебаптығын және оның кез келген дәуірге сай келетінін дәлелдейді.

Қазіргі заманда, ғылым мен технология дамыған сайын, Мәтуридидің теологиялық мұрасы одан да маңызды бола түсуде. Оның ақыл мен нақылды үйлестіру әдісі заманауи мұсылмандарға дін мен ғылымды, дәстүр мен жаңашылдықты біріктіруге мүмкіндік береді.

Сөз соңында айтарымыз, Имам Мәтуридидің теологиялық мектебі – бұл тек тарихи құбылыс емес, қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін де өзекті рухани-интеллектуалдық дәстүр. Оның ілімі ислам әлемінің интеллектуалдық жаңғыруына және дінаралық диалогтың дамуына үлкен үлес қоса алады.