Мәдина келісімінен Астана диалогына дейін: Ислам контекстіндегі дінаралық өзара түсіністіктің эволюциясы
Бүгін жаһандану мен әлемдік қауымдастықтардың өзара тәуелділігі мен мүдделер қақтығысы күшейген кезеңде діндер арасындағы диалог маңызды рөлге ие болуда. Климаттық дағдарыстан бастап, геосаяси тұрақсыздыққа дейінгі заманауи жаһандық сын-қатерлерді шешуде, діндер мен мәдениеттер арасындағы кедергілерді еңсеруді талап етеді. Осы тұрғыда исламның ерте тарихынан бастау алатын дінаралық өзара түсіністіктің дәстүрі тек құнды тарихи сабақтар ғана емес, сонымен қатар әлем үшін өзекті үлгілерді де ұсына алады.
Дінаралық өзара түсіністіктің эволюциясы VII ғасырдағы Мәдина келісімінен бастап, бүгін Қазақстан бастамашы болып отырған XXI ғасырдағы Астанадағы Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезіне дейін байқалады. Диалог пен бірге өмір сүрудің іргелі исламдық қағидаттары жаһандық шындыққа бейімделіп, ислам дәстүрінің бүгінгі күн тәртібіндегі мәселелерді шешудегі икемділігі мен өзектілігін көрсетеді.
Қазіргі мұсылман әлеміндегі рухани және зияткерлік дағдарыс исламның жаңа, плюралистік интерпретацияларын әзірлеуді, рухани және материалдық даму траекторияларын қайта анықтауды, сондай-ақ заманауи мәселелер мен сын-қатерлерге сәйкес жауаптар табуды талап етеді. Бұл үдеріс исламның фундаменталды қайнар көздерін дәл осы сәт контекстінде қайта зерделеуді қажет етеді.
Осы тұрғыда, Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезін бастамашы ретінде ұйымдастырушы Қазақстанның рөлі ерекше назар аударуға лайық. Қазақстанның жаһандық бейбітшілік пен келісімді ілгерілету стратегиясының маңызды компоненті болған бұл бастама исламның дінаралық диалог дәстүрлерін сақтап қана қоймай, оларды жаңа, жаһандық деңгейге көтереді.
Съезді ислам тарихындағы парадигмалық оқиғалармен, атап айтқанда Мединалық келісім мен Худайбия шартымен салыстырмалы талдау жасау арқылы, Қазақстан бастамасының инновациялық сипаты мен оның қазіргі жаһандық мәселелерді шешудегі әлеуетін бағалауға болады.
Бұл бастама исламның бейбітшілік орнату дәстүрлерін XXI ғасырдың шындықтарына бейімдеп, жаһандық деңгейде дінаралық және мәдениетаралық өзара түсіністік үшін бірегей платформа құрады. Ол діндердің қазіргі заманғы мәселелерді шешудегі конструктивті рөлін көрсетіп, дін туралы стереотиптік түсініктерді жоюға ықпал етеді. Бұл үлгі діни плюрализм мен толеранттылықтың бүгінгі парадигмасын қалыптастыруда маңызды рөл атқара алады.
Тарихи негіздер: Мәдина келісімі және Худайбия шарты
Мәдина келісімі 622 жыл: Конституциялық плюрализмнің негізі
622 жылы Мұхаммед пайғамбар келіссөздер жүргізген Медина келісімі ислам тарихындағы конституциялық плюрализмнің алғашқы құжатталған үлгісі болып табылады. Өз уақыты үшін төңкерісшіл болған бұл шарт Мәдинадағы мұсылмандарды, яһудилерді және пұтқа табынушыларды қоса алғанда, әртүрлі діни қауымдар арасындағы бейбіт қатар өмір сүру қағидаттарын белгіледі.
Келісімнің негізгі аспектілері мыналарды қамтыды:
1. Әрбір қауымдастықтың діни автономиясын мойындау, бұл дін бостандығына кепілдік берді.
2. Заң алдындағы теңдікті қамтамасыз ететін жалпы сот жүйесін құру.
3. Қаланы қорғауға ұжымдық жауапкершілік, бұл ортақ бірегейлікті қалыптастыруға ықпал етті.
4. Бейбіт қатар өмір сүрудің негізін қалаған өзара қолдау және шабуыл жасамау қағидаты.
Бұл келісім көп конфессиялы Мәдинада тұрақтылықты қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар ислам дәстүріндегі діни төзімділік пен плюрализмнің іргелі қағидаттарын қалады.
Худайбия шарты 628 жыл: Халықаралық қатынастар моделі
628 жылғы Мәдина мұсылмандары мен Мекке пұтқа табынушылары арасында жасалған Худайбия шарты Мәдина келісімінің қағидаттарын дамытып, оларды мемлекетаралық қатынастар деңгейіне көтерді. Бұл шарт ерте мұсылман қауымдастығының тіпті елеулі идеологиялық келіспеушіліктер жағдайында да ымыраға келуге және дипломатияға дайын екенін көрсетеді.
Шарттың негізгі ережелері:
Келісімнің негізгі ережелері:
1. Диалог пен бейбіт өзара іс-қимыл үшін кеңістік құрған он жылдық бітім орнату.
2. Діни қажылық еркіндігін қамтамасыз ету, екі тарап үшін діни рәсімдердің маңыздылығын мойындау.
3. Соғысушы тараптар арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастардың негізін құру, ұзақ мерзімді бейбітшілікке жол ашу.
Мұсылмандар тарапынан айқын жеңілдіктерге қарамастан, Худайбия келісімі ұзақ мерзімді перспективада исламдық ықпалдың айтарлықтай артуына әкеліп, бейбіт дипломатия мен диалогтың тиімділігін көрсетті.
Бұл алғашқы мысалдар конфессияаралық өзара іс-қимылдың негізгі исламдық қағидаттарын бекітеді: діни әртүрлілікті құрметтеу, бейбіт қатар өмір сүрудің басымдығы және дипломатияның маңыздылығы. Бұл қағидаттар жаһандық дінаралық қатынастардың бүгінгі контекстінде де өзекті болып қала береді.
Ислам әлеміндегі дінаралық өзара түсіністіктің эволюциясы
Ислам өркениетінің алтын ғасыры: Плюрализмнің гүлденуі
Ислам әлемінің тарихында Мәдина келісімі мен Худайбия шартында қаланған қағидаттар әртүрлі түсіндірмелер мен бейімделулерден өтті. Ислам өркениетінің алтын ғасыры (VIII-XIII ғасырлар) діни плюрализм мен мәдени алмасудың бұрын-соңды болмаған деңгейімен сипатталды.
Осы кезеңнің негізгі сипаттамалары:
1. Бағдад, Кордова және Каир мәдениетаралық және дінаралық диалог орталықтарына айналды.
2. Әртүрлі діни дәстүрлердің ғалымдары бірге жұмыс істеген ғылым мен философияның гүлденуі.
3. Османлы империясында діни азшылықтардың автономиясын қамтамасыз ететін «миллеттер» жүйесінің дамуы.
Бұл жетістіктер ерте ислам қағидаттарының империялар мен өркениеттер ауқымында табысты жүзеге асырылуы мүмкін екенін көрсетеді.
Құлдырау және қайта өркендеу кезеңдері
Алайда, кейінгі ғасырлар саяси, экономикалық және әлеуметтік факторларға байланысты дінаралық диалогтың өрлеу мен құлдырау кезеңдерінің куәсі болды. Отарлық дәуір және XX ғасырдағы кейінгі геосаяси өзгерістер дінаралық өзара түсіністіктің ислам тұжырымдамалары үшін жаңа сын-қатерлер туғызды.
Негізгі әсер ету факторлары:
1. Мұсылман әлеміндегі ұлтшыл қозғалыстардың өсуі.
2. Батыс отаршылдығының ислам институттары мен практикасына әсері.
3. Реформистік және фундаменталистік қозғалыстарды қоса алғанда, исламдағы жаңа идеологиялық ағымдардың пайда болуы.
Бұл тарихи процестер дінаралық диалогтың ислам қағидаттарын өзгеріп отыратын әлеуметтік-саяси шындықтарға үнемі бейімдеу қажеттілігін атап көрсетеді.
Заманауи контекст: сын-қатерлер мен мүмкіндіктер
XXI ғасырдың басында мұсылман әлемі дінаралық диалогқа дәстүрлі көзқарастарды сыни тұрғыдан қайта қарауды талап ететін бірқатар ішкі және сыртқы сын-қатерлермен бетпе-бет келді:
1. Дінаралық қатынастарға ғана емес, мұсылман қауымдарының ішкі тұрақтылығына қауіп төндіретін діни экстремизм мен терроризмнің өршуі.
2. Батыс қоғамында исламофобияны күшейту, конструктивті диалогқа кедергі жасау.
3. Мұсылман елдеріндегі көбінесе конфессияаралық сипаттағы ішкі қақтығыстар.
4. Жаһандану және оның діни сәйкестікке әсері, діни бірлестіктің дәстүрлі формаларына қарсы тұру.
5. Технологиялық өзгерістер және олардың діни тәжірибеге әсері, диалог үшін жаңа мүмкіндіктер ашады, сонымен қатар радикалдану қаупін тудырады.
Бұл факторлар ислам контекстіндегі дінаралық диалог үшін жаңа кедергілер де, жаңа мүмкіндіктер де жасады. Олар исламның негізгі қағидаттарына адалдықты сақтай отырып, оларды жаһанданған әлемнің шындықтарына бейімдейтін инновациялық тәсілдерді талап етеді.
Астанадағы Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезі: дінаралық диалогтағы ислам дәстүрінің жаңғыруы
Осындай күрделі жағдайда 2003 жылы Қазақстан бастама жасаған Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезі, XXI ғасырдың жаһандық шындықтарына дінаралық өзара түсіністіктің ислам дәстүрлерін жаңғырту және бейімдеу үшін батыл әрекет болып табылады.
Съезді Мәдина келісімі мен Худайбия шарты қағидаттарының заманауи көрінісі ретінде қарастыруға болады:
1. Плюрализм және инклюзивтілік: Мәдина келісімі сияқты, Съезд әр діннің бірегей үлесін мойындай отырып, әртүрлі діни дәстүрлер арасындағы диалог үшін тең жағдайда кеңістік құрады.
2. Бейбітшілік басымдығы: Худайбия шарты сияқты, Съезд идеологиялық келіспеушіліктерден жоғары тұрып, ортақ құндылықтар мен мақсаттарға назар аудара отырып, бейбіт қатар өмір сүру мен диалогқа басымдық береді.
3. Диалогты институционалдандыру: Съезд дінаралық өзара түсіністік үшін тұрақты платформа ұсынады, бұл ерте ислам келісімдерінде қаланған қағидаттардың дамуы ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл диалогтың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
4. Жаһандық ауқым: Жергілікті тарихи прецеденттерден айырмашылығы, Съезд бүгінгі әлемнің өзара байланыстылығын мойындай отырып, дінаралық диалог қағидаттарын жаһандық контекстке бейімдейді.
5. Жаһандық бастамалармен ықпалдасу: Съезд БҰҰ Өркениеттер Альянсы сияқты бастамалармен белсенді өзара әрекеттеседі, бұл диалогтың ислам дәстүрінің халықаралық қатынастардың бүгінгі жүйесіне интеграциялану қабілетін көрсетеді.
Астана диалогының қазіргі әлемдегі маңызы мен перспективалары
Съезд дінаралық өзара түсіністіктің ислам дәстүрлерін қазіргі жаһандық сын-қатерлерге бейімдеуде шешуші рөл атқарады және болашақ даму үшін үлкен әлеуетке ие:
1. Экстремизмге қарсы тұру: Съезд діни көшбасшыларға діни экстремизм мен терроризмді бірлесіп айыптау үшін бірегей платформа ұсынады, осы құбылыстарға қарсы күрестің заңдылығын күшейтеді. Болашақта Съезд радикалдануды болдырмау бойынша жаһандық стратегияларды әзірлеудің негізгі құралына айналуы мүмкін.
2. Ұстамдылықты насихаттау: Форум радикалды нарративтерге қарсы тұра отырып, діни ілімдердің қалыпты түсіндірмелерін таратуға ықпал етеді. Болашақта бұл қазіргі қоғамдағы діннің рөлі туралы жаһандық консенсустың қалыптасуына әкелуі мүмкін.
3. Мәдени дипломатия: Съезд халықаралық аренада диалогтың ислам дәстүрін жақсы түсінуге ықпал етіп және жаһандық контексте исламның имиджін жақсартып, «жұмсақ күш» құралы ретінде қызмет етеді. Болашақта бұл әртүрлі мәдени және діни топтар арасындағы стереотиптерді жеңуге және шиеленісті азайтуға ықпал етуі мүмкін.
4. Жаһандық мәселелерді шешу: Платформа діни көшбасшыларға климаттың өзгеруі, кедейлік және қақтығыстар сияқты сын-қатерлерге ортақ көзқарастарды талқылауға және әзірлеуге мүмкіндік береді. Болашақта Съезд БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу үшін діни ресурстарды жұмылдырудың негізгі форумына айналуы мүмкін.
5. Үлгі болу: Съезд әлемнің басқа елдері үшін шабыттандыратын мысал болып табылады, көп конфессиялы халқы бар ел жаһандық диалог үшін платформаға айнала алатынын көрсетеді. Бұл әлемнің басқа бөліктерінде ұқсас форумдар құру перспективаларын ашады, дінаралық диалогтың жаһандық желісіне ықпал етеді.
6. Қақтығыстардың алдын алу: Съезд ілгерілететін дінаралық және мәдениетаралық диалог қақтығыстардың алдын алу мен дипломатияның маңызды құралына айналуда. Болашақта Съезд діни компоненті бар барлық қақтығыстарда медиация үшін негізгі платформаға айналуы мүмкін.
7. Геосаяси жарықтарды еңсеру: Өсіп келе жатқан геосаяси шиеленіс пен бірполярлыққа деген үрдістер аясында Съезд Батыс пен қалған әлем арасындағы диалог үшін бірегей мүмкіндік ұсынады. Болашақта бұл теңестірілген әлемдік тәртіптің қалыптасуына ықпал етуі мүмкін.
8. Технологиялық өзгерістерге бейімделу: Съезд цифрландыру дәуірінде жаһандық этикалық консенсусты қалыптастыруға ықпал ете отырып, жаңа технологиялардың этикалық аспектілерін діни көзқарас тұрғысынан талқылау алаңына айналу әлеуетіне ие.
Негізінде өзгеріп жатқан әлем мен жаһандық қақтығыстар аясында Съездің өзектілігі барған сайын айқын бола түсуде. Ол тек диалог үшін платформа ғана емес, сонымен қатар экстремизмге қарсы тұрудың, бейбітшілікті насихаттаудың және жаһандық мәселелерді шешудің қуатты құралы болып табылады. Съездің халықаралық бастамалармен ынтымақтастығы оның жаһандық маңыздылығын және неғұрлым бейбіт әрі өзара түсіністікке толы әлемді қалыптастырудағы үлкен әлеуетін көрсетеді.
Қорытындылай келе, Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезі, ислам тарихының ерте кезеңінде қаланған дінаралық диалог дәстүрін жалғастырып қана қоймай, оны шығармашылықпен дамытып, ХХІ ғасырдың күрделі сын-қатерлеріне сәтті бейімдейді деп сеніммен айтуға болады. Ол айырмашылықтарға қарамастан, әлемдік діндер мен олардың өкілдерінің әділетті, бейбіт және тұрақты болашақты бүкіл адамзат үшін құру жолында бірге жұмыс істей алады және істеуі керек деген маңызды хабарды күн тәртібіне қою болып табылады.
Асылбек Снадин
Конфессияаралық және өркениетаралық диалогты дамыту жөніндегі Н.Назарбаев орталығы Әдістемелік жұмыс және жинақтау департаментінің Бас сарапшысы
Abai.kz