Челли Файервазер: «Арғы қазақ мифологиясы» ағылшынтілді ғалымдарды қызықтырады
Қазақ қаламгерлерінің романдары шетел асып, ағылшынтілді оқырманға там-тұмдап болса да жетіп жатқаны қуантады. Осыдан төрт жыл бұрын жазушы Таласбек Әсемқұловтың «Талтүс» романы Америкада жарық көрген. Америкалық аудармашы Челли ханыммен сол сәтте танысқан едік. Қазақ әдебиетіндегі жауһар туындыларды мұхиттың ар жағындағы елдің тіліне аударған ол мифолог ғалым Серікбол Қондыбайдың 4 томын ағылшын тіліне аударуды аяқтапты. Қуанғанымызды айтып, онымен аз-кем әңгімелестік.
– Сіздің Таласбек Әсемқұловтың «Талтүс» романын ағылшын тіліне аударып, АҚШ-та жариялағаныңызды білеміз. Бұл романның сол жақтағы таралымы мен сатылымы қалай болып жатыр?
– Аудармаға Америка жазушылары мен оқырмандары тамаша пікірлер айтты. Олар шығарманың ауқымына, Таласбек Әсемқұлов сипаттаған мәдени ерекшелікке тәнті болды. Әсіресе музыкаға қызығушылығы барлар бұл кітапты ерекше ұнатты. Әсемқұловтың домбыра, күй мен дәстүрлі музыканттар туралы сипаттамасы жақсы әсер қалдырды. Алайда өкінішке қарай, кітапты оқығандар өте аз. Осы романды шығарған баспа үлкен маркетингтік және тарату жұмысын жүргізе алмады. Бірақ кітап ағылшын тілінде жарық көрді, сатылымда бар, сондықтан оқырмандар болашақта оқып, Әсемқұловтың шығармашылығымен танысады деп үміттенемін. Бұл, шын мәнінде, ХХ ғасырдағы Қазақстанның да тарихы.
– Бірде сөз арасында Қабдеш Жұмаділовтің бір шығармасын аударып жатқаныңызды айтқан едіңіз. Аударып біттіңіз бе?
– Қазір Қабдеш Жұмаділовті аудару жұмысы тоқтап тұр. Аударылған үзінділерді басып шығаруға қызығушылық танытқан баспа таба алмадым. Сонымен бірге оның отбасы да жазушының шығармаларын ағылшын тіліне аудартуға деген қызығушылығын жоғалтқан сияқты. Егер сұраныс болса, бұл жұмысқа қайта оралуға дайынмын.
– Сіздің Серікбол Қондыбайдың еңбектерін аударып жатқаныңызды естідік. Бұл ұсыныс қалай түсті? Аударма қалай жүріп жатыр?
– Иә, дұрыс айтасыз. Қондыбаймен байланысым жазушы әрі мифология маманы Зира Наурызбай арқылы орнады. Ол Қондыбайдың ұстазы болған әрі оның «Арғықазақ мифологиясы» атты төрттомдық еңбегін қазақ тілінен орыс тіліне аударған. Ал мен оны тұңғыш рет ағылшын тіліне аударып жатырмын. Қазір 4-кітаптың соңына таяп қалдым, бірнеше жылдық жұмыстың нәтижесінде аударма аяқталуға жақын. Қондыбайдың әпкесі аударманы қаржыландыруға, оны Қазақстанда жариялауға грант жеңіп алды. Кітаптар осы жылдың күзінде жарық көреді деп отырмыз.
– С. Қондыбай – бүтін бір институттың жүгін арқалаған көрнекті мифолог. Оның шығармаларында көрсетілген ұлттық мифология мен дүниетанымды түсіну қиынға соқпай ма?
– Жоқ, түсіну қиын емес, өйткені ол өз теориялары мен дәлелдерін өте анық, жан-жақты түсіндіреді. Бірақ кейбір оқырмандар Қондыбайдың зерттеулері мен теорияларын патриоттық үндеулермен, қазақтардың ұлттық мінез-құлқын жақсарту туралы пікірлерімен араластыратынына таңғалуы мүмкін. Батыс әлемінде «ұлттық мінез» түсінігі біршама ескірген әрі оны зерттеу ғалымдардың міндеті емес деп саналады. Бірақ бұл Қондыбайдың осы тақырыпқа қатысты ойларын елеусіз қалдыру керек дегенді білдірмейді, себебі өзі үшін өте маңызды болған.
Тағы бір мәселе – Қондыбайдың ақпарат алу мүмкіндігі шектеулі болған: ол негізінен жергілікті және кеңестік дереккөздерге, сондай-ақ орыс тіліне аударылған Еуропа зерттеушілерінің еңбектеріне сүйенген. Өзі де осы туралы бірнеше рет айтып өтеді, дереккөздердің тапшылығына шағымданады. Сондықтан оның ойлары мен тұжырымдары ағылшынтілді ғалымдарды таңғалдыруы мүмкін әрі олардың өз пікіріне жаңа қырынан қарауға жетелейді деп ойлаймын.
– Көпшілік мифтерді аңыз, қиял немесе ертегі ретінде қабылдайды. Америкада бұл жанр қалай бағаланады?
– Америкада оқушылар мектепте ежелгі грек мифтерін оқуға міндетті. Біздің поп-мәдениетіміз (әсіресе кинематограф, сондай-ақ кітаптар, комикстер, тағы басқалары) жапон, қытай, скандинав, британ және жергілікті америкалық мифологияға негізделген. Сондықтан қазақ немесе арғы қазақ, түркі мифологиясын зерттеу ағылшынтілді оқырмандар үшін аса үлкен өзгеріс емес.
Мифологияға қызығушылық танытатын кейбір адамдар оны ертегілермен шатастыруы мүмкін. Бірақ ғалымдар бұл жанрды тереңірек зерттеген. АҚШ-тағы зерттеушілер Қондыбайдың еңбектерін оқығанда, оны кеңестік фольклоршы Владимир Пропптың теорияларымен салыстыруы мүмкін. Алайда Қондыбай еңбектерінде Пропптың аты аталмайды. Бұл – ағылшынтілді зерттеушілер үшін ойландыратын жайт. «Арғы қазақ мифологиясының» ағылшын тіліндегі нұсқасы жарық көргеннен кейін, Серікбол Қондыбай сілтеме жасаған қазақ ертегілерінің аудармасы да қажет болады. Бұл аудармалар мифология зерттеушілеріне ғана емес, оқырман қауымға да қызықты болмақ.
– «Арғы қазақ мифологиясы» кітабында С.Қондыбай рухтың оянуы, мәңгілік ұлт болу, киелі кеңістік сынды тақырыптарды зерттейді. Бұл ерекше қазақы ұғымдар батыстық оқырмандарға түсініксіз болмай ма?
– Мен бұл ұғымдардың қазаққа ғана тән деген пікірмен келіспеймін. Батыс оқырмандары осы ұғымдардың мағынасын түсінеді және оларды өздерінің мифология мен Қазақстан туралы біліміне сүйене отырып қабылдайды. Тіпті кейбіреулері Қондыбайдың идеяларын өзінше дамытып, жаңа теориялар да ұсынуы мүмкін. Орталық Азиядан тысқары аймақтардағы адамдар оның қай тақырыптарына ерекше қызықса, соны назарға алады.
– Бір кітап арқылы бір халықтың мәдениеті мен тарихын түсінуге бола ма?
– Жоқ, әрине. Сондықтан да мүмкіндігінше көп кітап жазуымыз, оқуымыз және аударуымыз қажет.
– Егер тағы да қазақ қаламгерлерінің шығармасын аударатын болсаңыз, қай кітапты немесе авторды таңдар едіңіз?
– Қазіргі Қазақстанның жаңа әдебиетін аударуға өте қызығамын, әсіресе қоғамдағы өзекті мәселелер мен мүмкіндіктерді көтеретін жас жазушылар мен әйел авторлардың шығармаларына мән бергім келеді. Қазақ (және қазақтілді орыс) поэзиясын, детектив жанрындағы романдарды және әдеби прозаны ағылшын тіліне аударып, баспа табу – менің мақсатым. Сонымен қатар қазақстандық фантастикалық шығармаларды аудару да қызықты болар еді. Қазір бірнеше жобамен айналысып жатырмын, бірақ әзірге оларды құпия сақтағым келеді.
– Сізді қазақ әдебиетінің досы деп білеміз. Уақыт тауып, сұхбат бергеніңізге рахмет.
– Өзіңе де рахмет.
Әңгімелескен –
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
«Egemen Qazaqstan»