Қазір діни ағымдардың бетін тырнасаң, астынан саясат шығады – Кеңшілік ТЫШҚАН, дінтанушы
Дін – ұлттың рухани негізін құрайтын мәдени қабаттардың бірі. Сондықтан бұл тақырып ешқашан өзектілігін жоймайды. Қоғамда дау тудыратын мәселелер туралы сөз болғанда да діннен айналып өту мүмкін емес. Осы орайда ЕҰУ дінтану кафедрасының меңгерушісі, философия ғылымдарының кандидаты Кеңшілік Тышқанмен сұхбаттасқан едік.
– Қазір дінге бет бұрған жастардың көбейіп жатқанын байқап жүрген боларсыз. Олар сапалы діни білімі болуы үшін не істеуі керек? Жалпы, псевдодіншілдік пен діни фанатизмге ұрынбаудың жолы қандай?
– Дінге бет бұру – адамның рухани қажеттігінен туындайтын дүние. Оған қоғамдағы әлеуметтік, психологиялық ішкі, сыртқы ықпалдар да әсер етеді. Ал дінге бет бұрғаннан кейін адам ізденіске түседі. Ішкі сұрақтарына жауап іздеген ол әртүрлі ақпарат көздеріне тап болады. Діни фанатизмге немесе псевдодіншілдікке ұрыну осы тұста басталады. Яғни, дінге бет бұрысында ешқандай мәселе жоқ, тек сол процесс барысындағы діни қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін ол мәліметтерді, өзіне құндылық деп санаған дүниелерді қайдан алады, қалай алады, қанша мөлшерде алады және ол діни сауаттылығының көзін кім ашады? Міне, сол үлкен проблема. Яғни қазіргі әлемдік тенденцияда радикализм, фундаментализм, соның ішінде дінге қасаң қағидаттарды таңу белең алған. Біздің қоғамдағы жалпы діндарлықты бірнеше топқа бөлеміз. Бірінші ол – қалыптасқан діндарлар. Яғни олардың өзіндік ұстанған позициялары мен ойларын өзгерту мүмкін емес. Екінші, қалыптасқан дін туралы көзқарасы бар адамдар. Олардың да бет-бейнесін өзгерту оңайлыққа соқпайды. Үшіншіден, құбылмалы діндарлық деген бар. Ол адамдардың дін туралы үлкен білімі мен терең түсінігі жоқ, бірақ оған қарсы да тұра алмайды. Яғни осындай азаматтардың қоғамда көп болуы бізде осы проблеманы көбейтіп отыр. Кейбір мемлекеттерде дін туралы мәселе көтерілген жағдайда олардың бұған позициялары айқындалған, болмаса діни сауат деңгейі жоғары белгілі бір тұлғалары немесе базалық білім жиынтығы бар мамандарға жүгінеді. Ондай қоғамда жаңағы маргинал топтар аз болатындықтан, бізге қарағанда діни, рухани мәселелері де аса күрделі деңгейде емес. Діни фанатизмнен арылу үшін адамның позициясы, діни білім алу көзі, оның деректемелік негіздері, бір дүниенің астарына үңілу қасиеттерін дамыту керек.
Кейбір мұсылман қоғамында 57-58 пайызға дейін, тіпті кейбір дамыған деген ислам мемлекеттерінің 18-20 пайыз халқы оқу-жазуды білмейді. Ал бізде орта білім алу міндетті, сондықтан сауат деңгейіміз әлдеқайда жоғары. Демек, дін туралы түсінігін кеңейткісі келетін адам кез келген догмалық қисынға ұрынбай, оны логикалық тұрғыдан таразылап, сыни көзқараспен сараптап, ақпарат алғаны дұрыс. Абай «адамның жаны дүниенің көрінген және көрінбеген қырын денелей, ең болмаса жартылай түсінбесе ол адам жаны болмайды» дейді. Яғни дінге келген адам «Менің бұл әрекетім қаншалықты дұрыс?», «Мен кімге зиян тигізіп жатырмын?» деген сұрақтарды өзіне қойып, оған өзі саналы, қисынды түрде жауап бере алатын болса, бізде ешқандай фундаменталим немесе абсолютті діншілдік болмайды. Оны болдырмау үшін жалпы қоғамның діни сауаты жоғары болуы керек. Ал ол үшін көпке жол көрсететін діндарлардың өздері парасатты, жан жақты болып, әр сөздерін ұйып тыңдап отырған жұрт алдындағы жауапкершілікті сезінуі керек. Қазақтың «су басынан тұнады, балық басынан шіриді» деп айтқаны бекер емес.
– Университетте дінтану мамандығы қандай бағдарлама негізінде оқытылады? Дін төңірегіндегі дау-дамайларға үн қосып, ондағы күмәнді ұғымдарға ғылыми тұрғыдан баға беріп, сараптап беретін теологтар жеткілікті ме?
– Жалпы, бұл мамандық үш бағыттан тұрады. Біріншісі «Теология», яғни «Құдайтану», екіншісі «Исламтану», үшіншісі «Дінтану». Мұсылман мемлекетінде мұны «Илахият» дейді, ал батыс елдерінде «теология» оқытылады, яғни қандай да бір діннің ішкі құдайтанулық ілімін зерттейтін ғылым.
Біздегі «Дінтану» – пәнаралық сала. Ол дегеніміз – дін антропологиясы, дін социологиясы, дін психологиясы, дін феноменологиясы, діндер тарихы деген сияқты көптеген пәннің қосындысынан пайда болған бір бағыт. «Дінтану» қоғамдағы дін мәселесін реттеуде зайырлық принциптерін негізге ала отырып, жалпы дін туралы көзқарасты қалыптастыратын мамандарды тәрбиелеу үшін керек. Теология – бір діннің құдайтанымдық ерекшеліктерін зерттейді. Ал исламтануда оқитын студенттер тек қана исламның негізгі қағидаттарын оқу арқылы имам, діни маман болып шығады. Олар дін істері комитеті, дін істері басқармалары, діни әдебиеттерді қадағалайтын, дін конфессияларын, дін проблемаларын зерттеу орталықтарында жұмыс істейді. Тіпті, Ішкі істер министрлігі, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, түзету мекемелерінде де дінтанушы, теолог деген штаттар бар. Әзірге көңіл жұбататыны осы.
Дегенмен бұл мамандық жалпылама негізде оқытылатын болғандықтан, нақты дінтанушының позициясы жоқ. Болашақта мамандықтарды нақтылау деген процесс жүріп жатыр. Мысалы, бізге нақты бір дін психологі керек. Немесе қоғамдағы дін проблемасын зерттейтін дін социологі керек.
Біздің қоғамда бір дау туындай қалса, міндетті түрде мынадай екі сұрақ қойылады. Біріншісі – «Заң не дейді?», екіншісі – «Дін не дейді?». Бұған журналистер де, басқа сала өкілдері де үйреніп алған. Біз тура бір теократиялық мемлекет сияқтымыз. Менің ойымша, зайырлы мемлекетте «Дін не дейді?» деген мәселе жүрмейді. Дін «дей» береді. Бізде 18 конфессия бар, демек 18 дін бар. 18 діннің ол мәселе туралы 18 түрлі позициясы бар. Бірақ мемлекет құқықтық мемлекет қой. Құқық не дейді, заң не дейді, сол болады. Мысалы, орамал мәселесіне «дін не дейді?» деп сұрайды. Дін оны парыз деп айтады. Ал бірақ мемлекет зайырлы ғой. Әрбір діннің парыз деген дүниесінің бәрін мемлекет орындауға міндетті емес. Өйткені мемлекет барлық дінге, адамзатқа, қоғамға, сол жерде өмір сүріп жатқан конфессия мен этностарға ортақ құндылықтарды қалыптастырады. Егер біреуінің сойылын соғатын болса, екіншісінде наразылық туындайтын болғандықтан, мемлекет бейтарап позицияны ұстанады. Алайда осындай бір тенденция кезінде молдаларға, мешітке, Мүфтиятқа жүгіру себебін де түсінуге болады. Біз қазақ халқының өкілі ретінде мұсылманбыз ғой. Көп жағдайларда діни қағидаттар мен мемлекеттің құқықтық негіздердің қарама-қайшылыққа түсіп қалуына себеп болып жатады. Соны кейбір радикалды топтар «Бізде дін құндылық ретінде саналмайды», «Бәріне тыйым салынған» деп бұрмалап, мемлекетке қарсы бір «соғыс» ашқысы келеді. Мұның бәрі – зайырлы қағидаттарды дұрыс түсінбеуден, діни-саяси сауаттың төмендігінен туындайтын әрекеттер. Осындай тұстарда дінтанушы, теологтар бейтараптық позицияны ұстана отырып, проблемалық жағдайға қатысты сараптамалық-талдамалық анықтамаларды жасауға көмектесуі керек.
– Дінтанушылар Діни басқармамен біріге отырып жұмыс істей ме? Мүфтиятқа қарасты «Ғұламалар кеңесі» деген топ бар. Ол кеңеске кімдер қабылданады? Сіздер елдегі діни бағыт-бағдар жайлы тиісті органдарға ұсыныстар айтып, дұрыс жолдың қайсы екені жайлы ақпарат бересіздер ме?
– Жалпы Діни басқарма мен дінтанушылардың арасында өте тығыз қарым-қатынас бар деп айту қиын. Оның айналасында жүретіндер – көбіне «Исламтану» бағыты бойынша жұмыс істейтіндер. Бірақ дін саласында жүріп, сол тақырыптарға үн қосып жүргеннен кейін байланыста боламыз. Мысалы, қазір Діни басқармада «Сарапшылар кеңесі», «Ақсақалдар кеңесі», «Әжелер кеңесі», «Ғұламалар кеңесі» деген сияқты кеңестер құру үрдісі жүріп жатыр. Сол «Сарапшылар» кеңесіне бізді енгізіпті. Жақында соның алғашқы отырысына қатысып қайттық. Біздің Қазақстан халқының тұрғындарының 73 пайызы дінді ұстансын, ұстанбасын, бірақ өзін мұсылман деп санайды. Демек, бұл – демократиялық елдегі мұсылмандардың үлес салмағының басым болуы, олардың көбінің Діни басқармаға бүйрегі бұрып тұрады деген сөз. Олай болса, қоғамдағы әртүрлі мәселелерге қатысты пікір білдіруде оның орны ерекше.
Әрине, Діни басқарма «Діни қызметтер мен бірлестіктер» заңнамасы бойынша еліміздегі құқықтық статусы бар, басқа діни бірлестіктердің қатарындағы қарапайым діни мекеме болып саналады. Соған қарамастан, ислам діні біздің дәстүрімізге сіңіп, біте қайнасып кеткеннен кейін мемлекеттің назары басқаларына қарағанда Діни басқармаға көбірек ауады және оны бақылап отырады. Сондықтан біз де олардың ішкі-сыртқы мәселелеріне пікір білдіріп, сын айтып жатамыз. Бұрын жанашырлық бағытында айтылатын ескертпелерді басқарма дұрыс түсінбей, наразылықпен қабылдайтын. Ал қазір белгілі бір деңгейде компромиске келіп жатқан жағдайлары бар. Мешіттің айналасында Құран оқытып, садақа таратумен ғана шектелмейтін қоғамдық мәселелер бар ғой. Атап айтсам, халықтың әлеуметтік әлеуеті жоғары болуы үшін жан-жақты жұмыс істеу. Ал оларды бірге отырып талқыламайтын болсақ, тек ушыға береді. Соған қарай Діни басқарма да ақырындап, бетбұрыс жасап жатыр. Мысалы, «Сарапшылар кеңесінде» осы мәселелерге қатысты ұсыныс-пікірімізді білдірдік.
Қазіргі қоғамдағы ислам бейнесінің әлсіреуі немесе оның жағымсыз сипатқа ие болуына кейде Діни басқарманың тайғақ саясат ұстануы себеп болып жатады. Мысалы, олар кейбір түйткілді сауалдарға дәл уақытында нақты жауап бермей, көп кешіктіреді. Немесе ол сауал жалпылай талқыланып, өзектілігін жойған кезде ғана пікір білдіріп жатады. Өйткені Діни басқарма көп жағдайда мемлекеттің қас-қабағына қарайды. Егер белгілі бір конфессияның өкілі боп отырсаң, сол діннің теологиялық позициясын айтуға міндеттісің деген сөз. Бұл мемлекетке қарсы шығу деген сөз емес, бұл – өзіңнің траекторияңды айқындап алу. Егер басқарма маңызды сәтте үнсіз қалса, радикал топтар алға шығып, елдің назарын өзіне аудырып әкетеді. Сол жағынан келгенде біздің діни басқармаға кішкене нақтылық, айқындық жетіспейді. Әйтпесе қазір қоғамда діни қызметкерлер десе, құдайы тамақ пен жаназаның айналасында жүретін имамдар елестейтін болған. Дін – кертартпашылық, артта қалушылық емес, ол имандылық, ол адамгершілік, ол біздің тарихымыз, бабаларымыздың өмірі. Қазақтың зиялысының қай-қайсысын алып қарасақ та, бәрінің дінге қатысы бар.
Біз қазір дін десе, арабтан, түріктен келген уағыз формасына түсіп кеттік. Оған халықтың көңілі толмайды. Сол үшін тек арабша бағыттағы уағыздарды айта бермей, біздің қазақтың тарихындағы ғұламаларымыздың өмірін, олардың еңбектерін, яғни дін мен тарих арасындағы сабақтастықты Діни басқарма орнатуы керек. Қазір басқарма осыған қатысты «ихсан» деген бағытты дамытып жатыр. Жалпы, қоғамда өзгеріс жасайтын кім? Потенциалы мен IQ деңгейі жоғары адам, қазақша айтқанда зиялы адам. Өкініштісі, қазір дін саласына потенциалы жоғары адамдар келмейді. Исламтануды бітірген мамандардың өзі мешіттерді толықтай қамтамасыз еткен емес. Діни қызметкер, имамдардың 80 пайызының жоғары білімі жоқ. Оны Діни басқарманың өзі растап отыр. Көбі – тек әлхамды, сауат ашу, «қуль һуәллааһу»-ді жаттап алғандар. Сол деңгейдегі адамнан ғаламдық, ғылым деңгейдегі потенциалды, интеллектті күту мүмкін емес қой. Мен осы тұрғыдан Діни басқармаға мынадай ұсыныс білдіргем: мысалы, наиб мүфтилердің біреуі ғылыми жөніндегі жауапты маман болса. Ол діни кітаптардың ғылыми тұрғыдан талқылануын, халыққа діннің өзін сауатты ұстануға бағыттауды, мыңдаған бала оқып жатқан медресе-колледждердің оқу бағдарламаларын бақылау, қазіргі заманауи үрдістерге ғылыми баға беру деген сияқты жұмыстармен айналысуы керек. Сол ұсыныс дұрыс жүзеге аспай қалды.
– Ел арасында алауыздық тудыратын «теріс ағым» иелері қазір агрессивті емес, «ақырын жүріп, анық басатын» стратегияға көшкен сияқты. Жайлап еніп, қоғамның ажырамас бөлігіне айналып бара жатқандай. Мұндай үрдіс біздің қоғамның тұрақты дамып, қалыптасуына кедергі болмай ма?
– Жалпы, дін әлемде ХХІ ғасырдан бастап саяси құралға айналып кетті. Ислам да тура сол сияқты. Яғни радикалды ағымдардың – белгілі бір мемлекеттердің саяси сойылын соғу үшін пайда болған топтар. Ал олар бұйрық бойынша жасырынады, бұйрық бойынша жарыққа шығады, қажет болса төңкеріс те ұйымдастырады. Мақсаты не? Әрине, дін емес, саяси мүдде, билік. Мысалы, Сириядағы жағдай. Соғыс мұсылман халифатын орнату үшін болды деп айтады бәрі. Ол – миф. Ондағы мақсат – жергілікті халықты көшіру, босаған территорияны иемдену, сол арқылы сыртқы күштердің мұнай көздеріне иелік етуі. Сирияда шыққан шығынның көлемі Екінші дүниежүзілік соғыстан асып түседі. Терроршылар автомат өндіріп жатқан жоқ қой. Демек, ол қаржыландырылып отыр.
Қазір дін дегеннің бетін тырнасаң, астынан саясат шығады. Жеке рухани дамуы үшін бет бұратын адамдар бар, дегенмен үлкен жаңғырық тудырып жатқан оқиғалардың астарында саясат жатыр. «Теріс ағымның» тізгінін ұстап жүрген азаматтар – саясаттың сойылын соққан қолшоқпарлар. Оларға ықпалды адамдар жол ашып береді, саудасын дөңгелетеді, жағдайын жасайды. Сәйкесінше, олар бұйрық берілген кезде «шақ» десе, шағады, «ат» десе, атады. Ал олармен күрес деген әңгіме – тек өзара қаражат бөліп алу. Сол үшін миллиардтаған қаржы бөлініп жатыр. Ал қане террорист? Сақалы бар адамдардың бәрі ме? Бізде халық аз ғой. Оның өзінде дінді ұстанатындар саны сирек, ал намаз оқитындар15 пайыздың шамасында. Соның ішінде радикалдардың саны мүлде аз болып шығады. Ал төңкеріс болса, террористер жүреді. Бұл – әрине саяси тактика.
– Сіз сәлафизмге «шынайы бейнесін жасыратын, қос стандартты ағым» деген баға беріпсіз. Ым-жымын білдірмейтін бұл ағым иелерін қалай ажыратып алуға болады? Олардың ең негізгі идеологиясы мен мүддесі қандай?
– Сәлафизмнің мүддесі – байлық пен билік, көкейін тескені – дүние. Тозақ пен жұмақ деп жанталасып жүргендер бар шығар. Дегенмен олар аз. Олар билікке келсе не болады? Олар қалғандарын тұқыртып, ығыстырады, талибандар сияқты қырып-жояды, өз білгендерін істейді. Яғни, кім мемлекетке иелік етеді, билік соның қолында. Ал байлық кімнің қолында, соның айтқаны жүреді. Ал көнбегеннің көзін жояды. Солайша діннің ішінен догматикалық аргументтер тауып, өз әрекеттерін қалайда ақтап алады. Карен Армстронгтың «Әлемдегі ең жойқын қантөгістердің бәрі Құдайдың атымен жасалған» деген сөзі бар ғой. Солайша, пәтуаны өздері шығарып, өздері жасайды, өзі жасаған қылмысын Құдайға жабады. Өзі тудырған баласынан безініп, әйелін де кез келген жерде «талақ» етіп, тастап кете береді. Сәлафизмде адамзаттық мүдде, ұлттық мүдде, мемлекеттік мүдде деген жоқ, ол жерде қара бастың қамы, сосын басшысының мүддесі бар. Догматикалық, радикалды позицияны ұстанатын адамдардың ақыл-ой жүйесі, таным кеңістігі өте таяз болып келеді. Өйткені оларды «ешкімді тыңдама, олар сенің жүрегіңе күмән салады» деп, зомби етіп тәрбиелейді. Барынша аналитикалық ойлау қабілетін оятып алмауға тырысады. Мұның бәрі – өз мүддесіне 100 пайыз пайданалу үшін жасалатын әрекеттер.
Әйтпесе, дін ойланба демейді, Құран ойланба деп тұрған жоқ. Шығыс ғұламалары Ибн Сина, әл-Фараби, Ұлықбек, әл-Бирунилер дінді ұстана отырып ғылымның негізін қалады емес пе? Әлемдегі кез келген саланың дамуына үлес қосып, ғылыми еңбектер, трактаттар жазып кетті. Абай мен Алаш зиялылары құран оқымады ма, оқыды. Мешіт-медреселерден де білім алды. Ал неге олар зомби болып кеткен жоқ?! Демек, мәселе оқуда емес, идеологияда.
– Ұлттық идеологияның жетіспеуінен туындаған рухани жұтаңдықтың орнын дін толтыра ала ма? Оған қаншалықты маңыз берген дұрыс?
– Жалаң дін – догматизм, жалаң ақыл – атеизм. Ғылым мен дін қосылмай, бізде идеология, руханият дұрыс болмайды. Өйткені біреуі ойлаудан жұтаң, біреуі имандылықтан жұтаң. «Дін – ғылымның көкесі, ғылым – діннің баласы» дейді Мұқағали, «Дінсіз ғылым – соқыр, ғылымсыз дін – ақсақ» дейді Эйнштейн. Дінді ұстанған адам міндетті түрде ғылымға ашық болуы керек. Ол ғалым болу, физик болу керек деген сөз емес. Жалпы, әлем туралы, тарих туралы біраз дүниеден хабардар болу. Мәселе дінді қалай ұстануда. Шәкәрімнің «Бұл күнде дұрыс иман жоқ, Шатақ дін нәпсі тыйған жоқ» дегеніндей теріс дін болатын болса, ол рухани жұтаңдықтың орнын толтырмақ тұрмақ, қоғамды ыдыратып, быт-шытын шығарады. Мысалы, мың жылдық Сирияны көз алдымызда құлдыратты, Ирактың тас-талқанын шығарды. Мұны жасаған кім? Өздері. Қолдарына қару берді, бір-бірін атып тастады. Өйткені теріс идеология арқылы қоғамды іштей ірітіп, соған дайындап тұрады. Қазіргі саяси техника – әскер шығындамай, халықты бір-біріне айдап салу. Ал бетперде ретінде дінді ұстанады. Ал ғылымнан хабары бар адам ондай әрекетке бармайды.
Мәдениетті қалыптастыратын қабаттардың ішінде дін де бар. Демек, ол да ұлттық идеологияны қалыптастыруда үлкен әсер етеді. Бірақ ол біздің өркениетімізге, өткенімізге, болашағымызға, елдігімізге, руханиятымызға, тәрбиемізге бейімделіп, негізделген болуы керек. Егер олай болмаса, ешқандай жақсылыққа апармайды. Ол үшін біздің тарихымыздағы діндарлардың, ағартушылардың рөлі қандай болғаны зерттеліп, бағасын алуы тиіс. Бір ғана Шәкәрімнің «Жаман тәпсір жайылып жер жүзіне, дін десе тұра қашты есті азамат» деген сөзі неге тұрады?! Демек, Құран – дұрыс, тек оны тәпсірлеген адамдар дұрыс емес. «Қиянатың бар болса, иманың жоқ, маған десе мың жылдай қыл ғибадат» дейді. Яғни ішкі жан дүниеңді тазартпасаң, пендешіліктен арыла алмасаң, сенің діндарлығыңнан не пайда? Сондықтан сонау Иүгінеки, Қашқарилар, Баласағұннан бастау алған біздің мәдени қабатымыздағы діннің орны ерекше. Иүгінекидің өзі «Білімменен танырсың Жаратқанды» дейді. Білім – адамның көңіл көзінің шырағы. Жалаң догма, жалаң уағыз, түсінбейтін арабша сөздермен біз дін жасай алмаймыз. Жасаған күннің өзінде ол қоғамға ізгілік әкелмейді, керісінше діннен суиды. Қазір көп адам дін десе, шошынып тұрады. Бірақ діннің еш кінәсі жоқ. Егер дін кінәлі болса, онда жаңағы айтқан ғұламалар шықпаған болушы еді. Оған өздері не ұстанып жүргендерін білмейтін діндар, имамдар кінәлі. Ислам мен мұсылман арасын ажырата алмай жүрген біз кінәліміз.
Дін – бейтарап құндылық. Ал оны әр адам әртүрлі жеткізеді. Бізге соны дұрыс тәпсірлейтін кәсіби мықты, рухани әлемі іс-әрекетіне сай, айтқаны мен жасағаны қабысатын тұлғалар жетіспейді. Румидің «Не көрінгенің сияқты бол, не болғаның сияқты көрін» деген бір жақсы сөзі бар. Соның екі арасын халық ажырата алмай жатады. Ал бұл – үлкен трагедия.
Сұхбаттасқан
Әсем БЕКТЕМІРҚЫЗЫ, turkystan.kz