Каландарлар және Ясауи тариқатының XVII ғасырдағы жалғасуы

Ясауи тариқатының тарихи дамуы туралы зерттеулерде XVII ғасырда осы тариқаттың толық жойылғаны туралы пікірлер кездеседі. Алайда тарихи деректерді терең талдау бұл көзқарастың толық дұрыс еместігін көрсетеді. XVII ғасырда Ясауи тариқатының дәстүрлері мен рухани құндылықтары түрлі формаларда жалғасын тапқан.

Ясауи тариқатының XVII ғасырдағы жағдайы

Орталық Азияда Мұхаммед Бахауаддин Нахшбанди (1318-1389) дамытқан сопылық мектебінің кеңеюімен Ясауи тариқаты XV ғасырдан бастап біртіндеп әлсірей түсті. Әсіресе Хожа Ахрар Убайдулланың (1404-1490) «саяси билікті пайдалана білу қажет» деген қағидасы Нахшбанди тариқатының Орталық Азияның діни-саяси өміріне күшті ықпал етуіне жол ашты.

Дегенмен, XVII ғасырда Ясауи тариқаты толық жойылған жоқ. Қазақ хандары Ясауи тариқатының өкілдеріне ел билеуші сұлтандармен тең мәртебе беріп, елдің рухани бірлігін сақтауға ұмтылды. Сол дәуірде Азизан қожаларының да ықпалы жоғары болды. Тәуке хан екі ағым арасындағы тартысты тоқтату үшін Нұраталық азизан қожа Мүсірәлі Азизді үш жүзге пір етіп сайлады.

XVII ғасырда Ясауи тариқатының силсиласы үзілгенімен, тариқат насихаттаған рухани құндылықтар қожалар арқылы халықтың әдет-ғұрпы мен дүниетанымына терең сіңісті. Бұл тариқаттың толық жойылғанын емес, жаңа формада өмір сүргенін көрсетеді.

Каландарлар туралы

Каландар тариқатының пайда болуы

Каландар тариқатының негізін Маламати мектебінің өкілі Жамаладдин Мухаммеди Жүніс ас-Сауаджи (1232 ж.) салған. Ол Жебе мен Сүбітай қолбасшылардың Иранға шапқыншылығы кезінде Дамаскіге қашып келіп, осында Каландар тариқатын құрған.

Түркістан мен Сайрамдағы каландарлар

XIX ғасырда Түркістан қаласындағы «Қожа Ахмет Ясауи» кесенесінің мұрағаттарындағы діни деректер Каландар сопылық қауымдастығының өмір сүргенін дәлелдейді. Қаладағы 69 көшенің бірі Каландар деп аталып, осы атпен махалла мешіті де жұмыс істеген. Сайрам қаласында да Шах-Каландар мазары болған.

Каландарлардың ерекшеліктері

Түркістан мен Сайрамдағы каландарлардың қызметі мен дәстүрлері:

Діни тәжірибе: Олар шариғат нормаларын (намаз, ораза) Ханафи мәзһабы бойынша орындаған.

Қоғамдық қызмет: Каландарлар халықтың алдына шығып театрландырылған көрініс жасап (дар ағашында жүру, кір тастарын көтеру, аяғымен шоқ басу, аузымен от үрлеу), діни дастандарды образға кіріп жырлайтын болған.

Рәсімдік қызмет: Олар көбінесе екінші кезектегі азан шақырып ат қою, мәйіт жуу, көр қазу, ішірткі жазып, дем салу секілді рәсімдерді орындаған.

Зікір дәстүрі: 1870 жылғы Я.Кунь альбомындағы Қ.А.Ясауи кесенесіндегі сопылар осы каландарлар болып, олар Ясауи тариқатына тән алқа болып «жаһри зікірді» салған.

Каландарлар мен Ясауи тариқатының байланысы

Түркістан мен Сайрамдағы каландарлар Жамаладдин Мухаммеди Жүніс ас-Сауаджи құрған тариқаттың атын алғанымен, нақты тәжірибедегі өмір сүру салты Ясауи тариқатына бейімделген. Сондықтан Кеңес үкіметі 1923 жылы тиым салған «Каландарлар қозғалысын» да Ясауи тариқатының кейінгі сілемдеріне жатқызуға болады.

Қорытынды

XVII ғасырда Ясауи тариқаты толық өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Керісінше, ол түрлі формаларда - Азизан тармағы арқылы, кейіннен каландарлар қозғалысы арқылы жалғасын тапты. Каландарлар өз атауын басқа тариқаттан алғанымен, тәжірибеде Ясауи дәстүрлерін сақтап, оны жергілікті жағдайларға бейімдеп дамытты. Бұл Ясауи тариқатының қазақ халқының рухани өміріндегі терең тамырын және оның тарихи серпінділігін көрсетеді.