Асылбек ІЗБАЙЫРОВ: Дін сыртқы күштердің қолжаулығы болса, қауіпті факторға айналады
Рухани құндылықтарды сақтау – қай елде болсын, маңызды мәселе. Әрине, бұл дін саласындағы саясатты да айналып өтпейді. Жуырда Президент халқымыздың дүниетанымына сай дәстүрлі исламды дәріптеу қажет екенін айтқан болатын. Осы жолда қандай істер атқырылуға тиіс? Ұлттық салт-санамызды қайтсек сақтап қала аламыз? Осы сұрақтардың жауабын білу үшін дінтанушы, саясаттанушы, ғалым Асылбек Ізбайыровпен сұхбаттасқан едік.
– Елімізде дәстүрлі исламды кеңінен дәріптеу үшін қандай бастамалар қолға алыну керек деп ойлайсыз?
– Президент айтып отырған дәстүрлі исламды қалыптастыру, оның ғылыми негізін жасау – өзекті мәселе. Неге десеңіз, қазір түрлі ағымдар пайда болып, санамызға шабуыл жасап жатыр. Осыдан сақтануымыз керек. Біз сонау жетінші ғасырдан бастап қазірге дейін ислам дінінен ажырамай келе жатырмыз. Әрине, жоңғар шапқыншылығы, кеңестік саясат діннен ажыратқысы келді. Бірақ қандай жағдай болса да, біз өзіміздің негізімізге, тұрағымызға қайтып отырдық. Қазақтың тарихы Орталық Азия тарихымен бірге жасап келе жатыр. Қезінде өзбек-қазақ атауының өзі политэтнонимге айналды. Бұхара, Самарқан және Түркістан даласы қайнасып жатқан бір өлке болды. Сол өлкедегі тарихымыз бір болды. Махмұд Шайбаниларға қатысты оқиғалар өзбектің ғана емес, қазақтың да тарихы. Қасым ханның баласы да қызылбастарға қарсы соғыстарға қатысқанын білеміз.
Тағы бір маңызды дүние – ұлттың генетикалық коды. Соны табуымыз керек. Кезінде «Рухани жаңғыру» деп бастаған едік. Бірақ өкінішке қарай ол аяғына дейін бармады. Өйткені, өзіміз кодты таба алмадық. Таба алмағандықтан рухани жаңғыру болмады. Мысалы, Түркияны алайық. Олар қазір үлкен бір жаңғыру үстінде. Өзінің османдық мәдениетіне негіздеп талпыныс жасап еді, ол үлкен серпіліс жасады. Оны «Ертұғрыл», «Осман» сериалдарынан көріп жүрміз.
Біз дұрыс дүниені тапқан кезде, ол ұлттың бірігуіне, тектілігіне әсер етеді. Қазір бізде «рух», «әруақ» деп айтып жатады ғой. Рух деп әруаққа табынып жатқан жағдайлар кездеседі. Бұл дұрыс емес. Лев Гумилевтің «ұлттың рухани энергиясы» деп аталатын термині бар. Міне, осы емес пе ұлттың рухы?! Ұлттың рухани энергиясы қай уақытта күш алады? Ол дұрыс негізде тұрған кезде. Енді Мемлекет басшысы айтқандай, дәстүрлі исламның ғылыми тұжырымдамасын жазып, соның негізінде дамуымыз қажет. Президент бұл жерде рухани дүниемізді танып-білмейінше саяси-экономикалық серпіліс болмайтынын түсініп тұр деп ойлаймын. «Японское чудо» деп жатады. Мұның бәрі – рухани әлемді, ұлт санасын оятатын дүниелер. Адамда «Бұл – менің елім, менің мемлекетім, менің тарихым» деген сезім пайда болады. Қарап отырсақ, Алтын Орда, бертін келе қазақ хандығының кезінде қазақта серпіліс байқалды. Оның алдындағы тарих, тіпті керемет. Өзбек хан, Жәнібек хан тұсындағы оң өзгерістер соның негізінде болды. Қасым ханның кезінде ең үлкен күш Қасым ханда болған екен. Бұл араб, парсы жазбаларында мойындалған.
Өзіміздің дәстүрлі діни санамызды, мәдениетімізді дамытып, осы бағытта жұмыс істейтін білім беру орталықтарын ашу керек. Бізде қазір бір ғана «Нұр мүбарак» университеті бар. Бәріне бір оқу орнының күші жетпей қалады. Оның өзін Египеттік ислам мәдениеті университеті деп айтамыз. Енді осы салада арнайы орталықтар ашып, бәсекелестік орта қалыптастыратын кез келді. Мемлекеттен қолдау болған кезде осының бәрін істеуге күшіміз жетеді.
– Санамызға шабуыл жасап жатқан түрлі ағымдар пайда болғанын айтып қалдыңыз. Жалпы, қазіргі ақпарат заманында радикалды идеологиямен күрес қалай жүріп жатыр?
– Әрине, мемлекет тарапынан жекелей, профилактикалық жұмыс атқарылып жатыр. Жекелей деп отырғанымыз түсінікті болар. Бұл – түрлі ағымға кетіп қалған түрмедегі адамдармен жұмыс істеу, оларға исламның құндылықтарын насихаттап, жеткізу.
Қазір қауіпті күштер пайда болды. Оның бәрі бізге жат нәрсені насихаттап, тарихымызды жұлып алуды көздейді. Сібір, мәнжүр, якут, қалмақтарға түсініксіз бірдеңені бізге жеткізгісі келеді. Сонымен қатар тәңіршілдер сияқты топтар шығып жатыр. Түрлі псевдодіни ағымдардың мақсаты – халықты тарихынан ажырату, ел ішінде алауыздық тудыру, біздің бірлігімізге, тамырымызды терең түсінуге кері әсер ету. Әрине, қазақ бұл ағымдардың жетегінде кетпейді.
Қазақстанда сөз бостандығы бар. Бір жағынан мұның кері тұстары да болады. Адамдар түрлі дүниені насихаттап, өзінің қатарына қосылуға шақырып жатыр. Мысалы, тәңіршілдер. Оның бәрі үлкен геосаяси жобалар. Әрине, ашық қоғам болғандықтан мұны жауып, қысым көрсетіп, күштеу арқылы жұмыс істей алмаймыз. Бірақ не істеуіміз керек? Ең бастысы, өзіміздің кеңістігімізді қорғауымыз қажет. Бұл дегеніміз – рухани кеңістік. Мысалы, Өзбекстан қазір бізге жақсы тәжірибе көрсетіп жатыр. Тек Самарқанның өзінде Имам Бұхари орталығы, хадис ілім мектебі, фиқһ ілім мектебі деген сияқты руханиятқа негізделген ұлттық орталықтар ашып жатыр. Бізде де осыған көңіл бөлініп, мемлекет осы бағытта жұмыс істеуі керек.
Жалпы, әр мемлекет сырттан қауіп келген кезде руханият дүниесін қорғай бастайды. Мәселен, кезінде Селжук мемлекеті руханиятын қорғау үшін «Низамия» медреселерін ашты. Татарстан қазір Булгар ислам академиясын ашып жатыр. Мұның бәрі ұлттық санаға, дәстүрлі исламға негізделген. Біздің тарих Орталық Азия тарихымен бірге қайнасып жатыр. Біздің ғұламалар Әнет баба, Бекет ата бүкіл билеріміздің бәрі Бұхара, Самарқан медреселерінде оқыған. Орталық Азия даласы, Түркістан өлкесі, Сайрам қалалары бәрі бір кеңістік болды. Осы далада Имам Бұхаридан бастап көптеген ғұлама дүниеге келді. Сығанақи, Фарабилердің, Кердеридің өзі қандай? Бурхануддин аль-Маргинани еңбектері ислам әлеміне фиқһ саласында эталон болды. Осы біздің керемет бай дәстүріміз. Ол – ортаазиялық дәстүрлі ислам мектебі. Ендігі мақсатымыз – сол мектепті қайта жаңғырту. Мысалы, тек Кеңес үкіметінің кезінде Мұхамеджан Хундустанидің худжралар болды. Ол жабық медреселер жасап, сол жерде көптеген ұлт зиялыларын дайындап шығарған. Жалпы, осы өлкеде Мубаширхан ат-Тарази, Мұстафа Шоқай, Ахмет Заки Валиди сияқты үлкен ғұламаларымыз бар. Сондықтан ішкі тұрақтылықты сақтау үшін дәстүрлі Орталық Азия мектебін жаңғырту керек деп есептеймін. Мұның не ерекшелігі бар дегенде, Сирия, Мысыр, Сауд Арабия, Пәкістан мектебі сияқты өзіндік ерекшелігі, кереметі бар. Мұнда ең бастысы әдеп пен тәрбиені алға қояды.
– Дін мен ғылымды бөле жаруға болмайтыны әуелден айтылып келеді. Дәстүрлі исламның ғылыми-теориялық негізін дамытуға көңіл бөлініп жатыр ма?
– Кезінде тарихты зерттеуге біраз қаражат бөлініп, шетелден біраз ақпарат алынды. Қазір де осы бағытта жұмыс атқарылып жатыр. Ғалымдардың жаңалық ашуы бір бөлек, оны дәріптеу, жеткізу бөлек мәселе. Көптеген бағдарлама жасалды. Бұл – құптайтын нәрсе. Бірақ оны ары қарай дамыту керек.
Ғылыми тұрғыдан анықтау процесінде мемлекет қалай қолдау білдіреді? Ғылыми жобалар ұсынып, соны қаржыландыру арқылы. Бірақ бұл жерде үлкен проблема бар. Біз дінді ең соңына қоямыз. Оған мән бермейміз. Мемлекеттің дінге деген позициясы ең соңында тұрады. Ғылымда да сондай. Дін саласындағы жобалар соңына қарай сырғи береді. Жалпы, ғылыми жобаларға көңіл аз бөлінеді. Тұғырымызды тануда зерттеулер жоқ деп айта алмаймын. Сосын көптеген сыртқы факторлар бар. Түркілігімізді айтайық десек, сол сыртқы жағдайға қараймыз. Ғылыми зерттеулеріміз толық дамымай жатыр. Президенттің айтқан сөзінен шығатын қорытынды: ғылыми жобаларға, ислам бағытындағы ғылымға, дінімізді зерттейтін бағытқа басымдық берілуі керек. Сол кезде біз ғылыми тұжырымдама жасап шығарамыз. Сондықтан мемлекеттің дінге деген көзқарасы дұрыс болуы керек. Руханиятсыз алға жылжып, даму мүмкін емес.
– Сіздіңше, ұлттық салт-сананы, руханиятты сақтап қалудың жолы қандай?
– Расында, қазір үлкен дағдарысқа түстік қой. Егемендік алған кезде толық түсінбедік, сыртқы күштер келді. Әртүрлі ағымдар онсыз да түсінбей жатқан дүниені танып-білуімізге кері әсер етіп, біраз шатастырды. Енді түсінеміз-ау деп келе жатқанда «дәстүрлерің дұрыс емес» деп тәңіршілдер, түрлі ағымдар шықты.
Түрлі «шайқаудың» кесірінен әлі де бір арнаға түсе алмай жатырмыз. Негізі, қоғам дағдарыс кезінде екі жолды таңдайды: бір ізге түсіп, тұрақтанады. Ал егер шайқай берсе, тұғырын таппайды. Мысалы, далаға мұздай суды алып шықсаңыз қатып қалады. Егер сол суық суды қайта-қайта шайқай берсеңіз, су қатпайды. Ішкі тұрақтылықты сақтау да осыған ұқсас. Ашық қоғам болғандықтан, оған қарсы ешнәрсе істей алмайтынымызды айттым.
Бүгінде дәстүрлі дінге үстемдік беру, діни-танымдық орталықтар салу – маңызды мәселе. Осы бағытта жұмыс істеуіміз керек. Сосын көп нәрседен қорықпауымыз қажет. Шындығына келсек, көп жағдайда қорқамыз. Пәкістан, араб елдерінің өзінде дәстүрлі сана қалыптасқан. Мысалы, Өзбекстан, қасымыздағы Татарстанның өзі бұл жағдайда қорықпайды. Соны негізге алып, даму үстінде. Бір сөзбен айтқанда, руханиятта батыл болуымыз керек.
Бұрынғыдан гөрі қазір алға жылжу бар. Дегенмен зайырлылыққа толық негіз берген жоқпыз. Зайырлымыз деп айтамыз да, «анау олай емес, мынау бұлай емес» деп қыса бастаймыз. Зайырлылық деген – мемлекеттің дінге бейтараптығы. Мемлекет заңына бағынып, соны бұзбау. Заңға бағынсаң, ешқандай проблема болмайды.
Қазір дәстүрлі сананы қалыптастыруға мемлекеттің қолдауы керек дер едім. Американың долларына да «Құдай қолдасын» деп жазып қойған. Ант берген кезде діни тұрғыдан нақтылайтын дүниелер бар. Бұл – біздің руханиятымыз. Бұдан шошымауымыз керек, керісінше тұғырымыз, мәдениетіміз деп түсіну қажет.
– Өскелең ұрпақтың рухани тәрбиесінің негізі берік қалану үшін не істеу керек деп ойлайсыз? Бәлкім, бұл бағыттағы жұмыстарды мектептен бастау керек шығар?
– Кезінде біздің жастар шетелге кетіп жатты. Өзге елге барған кезде бірден «улануға» түсіп қалғандары болды. Кейіннен мүфтият сыртқа медресе арқылы шығаратын шешім қабылдады. Солай тұғырын, негізін тауып алған бала басқа жаққа барғанда «шайқалмайды». Өзіне қажетті дүниені бойына сіңіріп келеді. Алған білімін елінің дамуына жұмсайды. Жастарға дұрыс нәрсені дәріптеп, жеткізудің де құралдары көп қой. Мектеп, білім беру орталықтары, мүфтият бар. Балаларды бөліп, шектеу қоймауымыз керек. Керісінше, руханияты дәстүрімізге, дінімізге сай келсе, ондай балаларды қолдауымыз қажет.
Қазір бұл салада бірқатар проблема бар, бірақ оны жауып қойып отырмыз. Жоқ деген сайын ол жоғалмайды, керісінше күрделене береді. Оның үстіне, руханият дүниесі жылы жауып қоя салатын дүние емес. Экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан дамуымыздың негізі де осы руханиятта жатыр. Сондықтан бұл бағытта батыл, жан-жақты болуымыз керек.
– Мыңдаған бала оқып жатқан медресе, колледждердегі білім сапасы туралы не айтасыз?
– Мүфтияттың құрамында он бір медресе бар. Оның кейбірі колледж. Бәрі руханият саласында жұмыс істеп жатыр. Имамдардың білім сапасына келсек, екі мыңыншы жылдармен салыстыруға келмейді. Қазір дін саласындағы мамандар әлдеқайда сауатты. Демек, атқарылған еңбек зая кетіп жатқан жоқ деген сөз. Мысалы, бұрын ораза кезінде тарауих намазын оқу үшін қариды шетелден алдыртатын едік. Қазір қари атанып жатқан қазақ балалары жеткілікті. Медреселер шетелдікімен салыстырғанда, сапа жағынан аз ғана артта қалуы мүмкін. Дегенмен даму үстіндеміз. Мемлекет тарапынан қолдау керек.
Медресе, колледжді бітірген бала діни негізін қалап алып, басқа салаға баруына да болады. Басқа салаға да руханият мамандарын даярлауымыз керек. Олар мәселен, шенеунік болса, пара алуға Алладан қорқады. «Ешкім көрмей тұр, жымқыра салайын» демейді.
– Теріс ағымға кеткендерді қайта жөнге салудың жолы бар ма? Мұндай жағдайда адам бойынан қандай белгілер байқалады?
– Ең алдымен, экстремизмге, радикализмге байланған сананы айтар едім бұл жерде. Әрине, ондай жағдайда тарихынан, негізінен айырылып қалады. Басқа адамдардың қолындағы зомби, робот қой, былайша айтқанда.
2011 жылдары осы процеске тойтарыс берілген еді. Әлі де үлкен жұмыстарды талап етеді. Экстремизм, радикализмге кетіп қалған адамда патриотизм болмайды. Ол басқа сыртқы фактордың құралына айналады. Алайда мұнда екінші мәселе бар. Ол – адасқанда қайтару процесі. Өзінің негізіне оралса, елге, жерге деген махаббаты оянады. Ондай мысалдар өте көп. «Жаужүрек мың бала» фильмі шыққан кезде радикалды, экстремистік жолға түскен балаларды алып барған едік. Сол кезде үшеуі райынан қайтып, өз әрекетінің теріс екенін түсінді. Осы орайда дұрыс дүниені дәріптеп, көрсете білсек, радикализмге жол берілмейді деп айтар едім.
– Қазіргі қоғамның діни сауатын қалай бағалар едіңіз? Жалпы, псевдодіншілдікке ұрынбау үшін не істеу керек?
– Мемлекет мойындаған мүфтиятымыз бар, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрамында білімін жетілдірген мамандар бар. Білімді имамдардан кеңес алуға болады. Ең басты нәрсе – теріс радикалды ағымдардан сақтану, дұрыс исламды қабылдап, өмірлік қағидатына айналдыру. Руханият дүниесі мәңгілік. Адам бұл дүниеде өзінің денесіне жұмыс істейді дейді. Ал дене бұл дүниеде қалатын нәрсе екені айтылады. Сондықтан адам руханиятына жұмыс істеуі керек. Кеңес үкіметі кезінде Құдай жоқ десе, қазір ислам дінінің келуі – заңдылық. Бұл – ата-бабамыздың діні. Жастар көп тартылып жатыр. Сондықтан мемлекет игеріп, өзі қолға алмаса, басқа жаққа бағыттап алып кететін, өзінің деструктивті бағытында пайдаланатындар табылады. Исламның қоғамды, жастарды тәрбиелеуде керемет жақтары бар. Осының бәрін қолға алсақ деймін.
– Дін қандай жағдайда қауіпті құралға айналады?
– Дін сыртқы күштердің қолжаулығы болса, қауіпті факторға айналады. Олай болмас үшін руханиятымызбен айналысуымыз керек.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Эльмира ЖАҚСЫБАЙҚЫЗЫ