«Сүлейменшілер» жамағаты: қалыптасу тарихы, идеологиялық ерекшеліктері және қоғам үшін тәуекелдер

Қазіргі кезеңде деструктивті діни ағымдардың қызметіне қарсы алдын алу және түсіндіру жұмыстары ерекше өзектілікке ие болып отыр. Ақпараттық кеңістіктің кеңеюі, бейресми діни білім беру нысандарының көбеюі, сондай-ақ әлеуметтік тұрғыдан осал топтардың діни сипаттағы ықпалға бейім болуы мемлекет пен қоғам тарапынан жүйелі назар аударуды талап етеді. Осындай ағымдардың бірі ретінде соңғы жылдары жиі талқыланып жүрген құрылым — «сүлейменшілер» жамағаты.

«Сүлейменшілер» деген кімдер?

«Сүлейменшілер» (Süleymancılar) — XX ғасырдың ортасында Түркияда қалыптасқан діни жамағат. Ағым атауы оның негізін қалаушы ретінде танылатын Сүлеймен Хилми Тунаханның (1888–1959) есімімен байланысты. Ол қазіргі Болгария аумағындағы Дунай (Туна) өзені бойында дүниеге келген, кейін Стамбұлда діни білім алған, османдық діни мектеп дәстүрінен шыққан тұлға.

Сүлеймен Хилми Тунахан діни сенім тұрғысынан имам Матуриди іліміне, мәзһабта Әбу Ханифа жолына, ал тариқатта Нақышбанди сопылық бағытының «халидия» тармағына сүйенген. Оның діни қызметінің негізгі мақсаты — Құран оқыту, мұсылман балаларын діни сауаттылыққа баулу болғаны айтылады. 1950 жылдары Түркияда алғаш рет Құран курстарын ресми түрде ашуға қол жеткізген.

Алайда Тунахан қайтыс болғаннан кейін оның жолын жалғастырған шәкірттері біртұтас сопылық тариқаттан гөрі жабық құрылымы бар жамағатқа айналып, сыртқы діни институттардан оқшаулана бастады. Осы кезеңнен бастап олар «сүлейменшілер» деген атаумен белгілі болды.

Идеологиялық және діни ерекшеліктері

Сүлейменшілер өздерін сопылық нақышбандия дәстүрінің өкілі ретінде көрсеткенімен, олардың діни тәжірибесінде бірқатар даулы элементтер бар. Соның бірі — «рабита» ұғымы. Бұл тәжірибеде жамағат мүшелері Сүлеймен Хилми Тунаханды рухани ұстаз ретінде елестету арқылы онымен менталдық байланыс орнатуға тырысады. Кейбір деректерде бұл рәсімдер кезінде транс, өзін-өзі иландыру, гипноз элементтері қолданылатыны айтылады.

Сонымен қатар жамағатта қатаң иерархия мен ішкі тәртіп қалыптасқан. Олар негізінен өз баспаханаларында шыққан діни әдебиеттерді ғана қолданады, сыртқы діни көзқарастарды қабылдауға бейім емес. Білім беру жүйесі де жабық сипатқа ие: жамағатқа тиесілі пансионаттар мен курстарда оқығандар арнайы іріктеуден өтіп, Түркиядағы «тәкәмүл» немесе «самамуль» деп аталатын курстарға жіберіледі. Бұл курстарды тәмамдағандар «ұстаз» мәртебесіне ие болып, жамағат ішінде тәлім-тәрбие жүргізуге рұқсат алады.

Түркиядағы және халықаралық кеңістіктегі қызметі

Сүлейменшілер XX ғасырдың екінші жартысынан бастап Түркияның түрлі аймақтарында белсенді әрекет еткен. 1978 жылы түркиялық «Dünya» газетінде жарияланған материалда бұл жамағат ресми мүфтиятқа қарсы тұрған, мемлекеттік діни құрылымды «шайтанның әскері» деп атаған секта ретінде сипатталған.

1980 жылдарға дейін жамағат Түркиядағы «Әділет» партиясымен байланыс орнатуға ұмтылып, оның мүшелері арасында жасырын түрде уағыз жүргізген. Сол кезеңде ағым көшбасшыларының бірі Кемал Качар парламент депутаты болғаны да айтылады. Түркиялық БАҚ-та сүлейменшілердің түпкі мақсаты — зайырлы республиканың орнына теократиялық басқару үлгісін орнату екені жөнінде пікірлер кездеседі.

Кейінгі жылдары жамағат Германия, Франция, Нидерланд, Ресей, АҚШ, Швеция секілді елдерде де Құран курстары мен пансионаттар ашқан. Түркияда оларға тиесілі балабақшалар, жеке мектептер, ауруханалар, туристік және қажылық компаниялар, баспа үйлері мен сауда ұйымдары тіркелген. Сонымен қатар жамағат мүшелеріне қатысты алаяқтық және қаржылық заңбұзушылықтар бойынша қылмыстық істер қозғалғаны да белгілі.

Қазақстандағы жағдай және негізгі тәуекелдер

Қазақстан аумағында сүлейменшілердің белсенділігі 1990-жылдардың басынан байқала бастады. Алайда олардың нақты саны мен құрылымы туралы ресми мәліметтер жоқ. Қоғамдық алаңдаушылықтың негізгі себебі — жамағаттың балалар мен жасөспірімдерге бағытталған қызметі.

Жақында Алматы қаласының полиция департаменті қайырымдылық ұйымдары ретінде тіркелген кейбір мекемелерде кәмелетке толмаған балаларға қысым көрсетілгені, оларды ұжымдық діни рәсімдерге мәжбүрлеу және жазалау фактілері анықталғанын хабарлады. Тексеру барысында шетелдік діни әдебиеттер, оның ішінде Қазақстан аумағында тыйым салынған материалдар табылған.

Дін істері саласындағы уәкілетті органдардың мәліметінше, мұндай жабық пансионаттар мен бейресми оқыту орындары балалардың психологиялық қауіпсіздігіне, отбасымен байланысына және зайырлы білім алу құқығына нұқсан келтіруі мүмкін.

Мемлекеттік және діни институттардың ұстанымы

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы сүлейменшілердің бірқатар діни тәжірибелері ресми ұстанымдарға қайшы келетінін атап өтеді. ҚМДБ Ғұламалар кеңесінің пәтуасына сәйкес, мешіттен тыс ғимараттарда жұма намазын оқуға, сондай-ақ заңмен бекітілмеген орындарда діни білім беруге жол берілмейді. Бұл талаптар Қазақстан Республикасының діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнамасына да сәйкес келеді.

Мемлекеттік органдар деструктивті немесе жабық сипаттағы діни құрылымдардың қызметі қоғамның діни бірлігіне, ұлттық бірегейлікке және азаматтық тұрақтылыққа қауіп төндіруі мүмкін екенін ескертеді.

Қорытынды

Сүлейменшілер жамағаты өзін қайырымдылық пен діни ағартушылықпен айналысатын құрылым ретінде таныстырғанымен, олардың қызметінде жабықтық, бейресми білім беру, балалар мен жастарды нысанаға алу сияқты тәуекелдер бар. Мұндай жағдайларда қоғам үшін ең маңыздысы — сақтық, ақпараттандырылған таңдау және заң талаптарын сақтау.

Балалардың діни білімді қайдан және кімнен алатыны — тек ата-аналардың ғана емес, бүкіл қоғамның ортақ жауапкершілігі. Зайырлы мемлекеттің тұрақтылығы мен болашағы осы мәселеге қаншалықты саналы қарайтынымызға тікелей байланысты.