Алаш зиялылары дінге қалай қарады?

Қазір мемлекетшілдікті аз ойлайтын, ел туралы сөйлегенде қисынсыздыққа жиі жол беретін сабаздар отандық дін тарихын бұрмалап түсіндіріп жүр. 

Әрине, өкінішке қарай! Кеңестік қиын жылдары данышпан Мұхаң – Мұхтар Әуез амалсыз айтқан «Абайдың діні – ақылдың діні» деген тезисті қате долбарлағаннан шыққан «дін басқа, ақыл басқа» деген бейдауа пайым қазақ қалаларындағы мінберлі орындардан жырақ кетпеді. Таяуда алмаған атағы, отырмаған қызметі қалмаған ақсақал жасындағы бір академик осылай деп тұр. Бұл – ғылым сөзіне пародия ғой.

Тағы да бірер мысал. Неге екенін білмедік, абайтанудың қазіргі қайсыбір мамандары Шығысты, дана ақынның діншілдігін ауызға ала отырып, «Қазақ жеріне ислам күшпен келген, ол ескі жәдігерліктерімізді түгел жойды» деп, түйеден түскендей қойып қалады. Дәл осы сөз санамызға «әке-шешем бекер үйленген, мен одан да жақсы адамдардан туатын едім» дегендей болып қабылданады. Қазақстан философ-ғалымдарының мақала-еңбектерін қараңыз: «тәңіршілдік дін» дегеннен көз сүрінеді. Байыптап көріңізші, айталық, ертедегі түрік дәуірінде бабаларымыз бір мезгілде көкке, айға, күнге, отқа, суға т.б. табынды. Сонда, «тәңіршілдік дін» қайда? Қазір бәріміздің көзіміз ашық, мұны ғылымда «пұтқа табыну» немесе «мәжусилік» дейді. Сол кезден ауысып, Абайға жеткен Тәңір сөздік ұғым ретінде Алланың балама атауы ғана болып тұр (парсыдан енген Құдай сөзі сияқты).

Отандық гуманитарлық ғылымның тісі бата алмай жүрген әйгілі Қарахан дәуіріндегі исламдық түрік құндылықтарын былай қойғанда, Асан қайғыдан Абайға дейінгі көркем сөзіміз, руханиятымыз дін қуаттайтын ғылыммен, таныммен суарылған. Алайда, ел қорғау, қилы жорық пен күрес, отаршылдық азап дәуірінде «ойпаң жерге он отау, қыраң жерге қырық шатыр» тігіп, мешіт-медресенің шуағын шашатындай, дінді билік пен ақылдың жолбасшысы ететіндей уақыт болды ма?.. Сөйте тұра, «мұсылман мен кәуірдің арасын өтіп бұзып дін ашқан» алаш баласы аз шықпағанына тарих куә. Алайда шындықтың аты – шындық, Көкбай ақынның дерегіне қарағанда, хакім Абай «Мысырдан төте жолмен оқу шықты, Сол қашан келеді деп шөлдеуші еді». Бұл – әу бастағы ғылымы мен білімі мықты исламға қайту және оны жаңаша серпілту (жәдитшілдік) жолы еді. Қазақ даласына бұл соқпақ Қырым татары Ысмайыл Ғаспыралының (Исмаил Гаспринский) «Тәржіманы» арқылы тартылды. Алаш қайраткерлері Батыс пен Шығысты тең тұтқан, ғылыми исламды өмірінің мәніне айналдырған Исмаил Гаспринскийдің шекпенінен шықты.

Алаш көшбасшысы Әлихан Бөкейхан 1910 жылы императорлық Ресейдің көптомдық тарихнамасында жариялаған «Қазақтар» атты еңбегiнде мынандай мәлiмет келтiредi: Ақмола облысының бiр мұсылман азаматы дiнiмiздi түгенше деген священник қорлады деп Омбы Архипастырына арыз жазады. Ал, бұл дiни орын: «Батыл арызқой қазақ Түркияда емес, православ-христиан дiнiндегi Ресейде тұратынын ұмытқан екен. Өзгерiссiз қалсын!» деген қарар қабылдайды. Әлихан бүй дейді: «Мен қазақтарға Л.Н.Толстой туралы айтып берiп едiм, олар қобдиынан әлгi қарарды шығарып, «сiрә, Толстойыңыз орыс емес, мұсылман шығар, әйтпесе, орыс дiнiне пiкiрiн бiлдiре алмас едi» дедi».

Ә.Бөкейхан еңбегiнен қазақтар тұңғыш рет патша өкiметi саясатына қарсы прокламацияны (1905 жылғы Петициядан әлдеқайда бұрын) 1902-1903 жылдар шамасында жазғанын бiлемiз. «Қазақтың бiрiншi прокламациясында орыс өкiметiнiң ислам дiнiне жасап жатқан зорлығы мен христиандандыру саясатына бiр кiсiдей қарсы тұруға шақырды. Бұл идея прокламацияда жалаң айтылмай, орыстандыру саясатына байланысты нақты фактiлермен дәлелденген. 1902 жылдан ендiрiлген «крестьян начальнигi» жүйесiне, елдегi ресми мектептердегi араб тiлi мен жазуын қолдануға тыйым салынуына қарсылық бiлдiрген. Өтiнiш қанағаттандырылмаған соң, халық прокламация авторлары айтқан имансыз шаралардың жүзеге асатынына көзi жеткен», – деп көрсетедi Әлихан. Осы зерттеуiнде Ә.Бөкейхан 1903 жылдан бастап дiндарлар қуғындалды, кiтаптары тәркiлендi деген кейiнгi Садуақас Ғылмани жазбасын толық растайтын дәлел келтiредi.

Алаш баласына үлгілі Науан хазіреттің тарихи орнын орыс үшiн Ломоносов қандай болса, қазақ үшiн сондай деген Әлихан: «Прокламацияға байланысты қазақтың әйгiлi игi жақсыларын, молдалары мен жаңаша оқыған мұғалiмдерiн алғаш рет саяси тұрғыдан ресми тiнтiдi. Кiтаптары, хат-жазбалары тәркiлендi. Бiрақ, оларды 2-3 жылдан соң азаттық күндерi қайтарып бердi. Наурызбай (ел оны құрметтеп сыпайы атпен Науан дейдi) Таласұлы шәкiрттерiмен бiрге жер аударылды», – деп жазады. Күрделi кезеңнiң зиялылары, Ә.Бөкейхан пiкiрiнше, 1905 жылы 17 сәуiрдегi «Сенiм төзiмдiлiгi туралы» Жарлықтан соң көзқарас-тұжырымдарын ашық бiлдiре бастаған. Қайраткер ұлт оқығандарын екiге бөледi: бiрi – «батысшылдар», олар орыс әдебиетiн оқып өскендер, батыс мәдениетiмен халқын ағартқысы және көркейткiсi келгендер, дiндi екiншi кезекке қоюшылар, 17 сәуiр жарлығына үмiт артушылар; екiншiсi – «түрiкшiлдер» (тюркофильдер), бұлар – дiндi бiрiншi кезекке қоюшылар, ғылым-бiлiм мен дiндi бiртұтас деп қараушылар, дiндiк бiрлiк пен ұлттық бiрлiктi тең көрушiлер. Әлихан осы екi топтың соңғысының қатары көп деп көрсетедi. Бұған қосымша ол: «Қазақ даласындағы орыстандыру саясатының осы кезге дейiн жалғасып келуi мұнда батыс ағартушылығы мен мәдениетiне салқын көзқарас туғызған», – дейдi.

Жоғарыдағы Ә.Бөкейхан ойларынан мынандай тұжырым жасауға болады: бiрiншi, 1905 жылдары, тiптi бiз шартты түрде межелеген 1911 жылға дейiн қазақтың оқыған қауымы (Әлихан да бiр сөзiнде шығысша оқығандардың есепке алынбай жүргенiн ескертедi) әрi-сәрi күй кешкен, iзденген; екiншi, басымдылық табиғи түрде Шығыс, яки, ислам жағында болған. Осы тұжырымды мысалмен де дәлелдеу қиын емес.

Мұсылмандық ағартушылыққа түсiнiспеншiлiкпен қараған Ә.Бөкейханның саяси-қоғамдық қызметi мен саналы ғұмырындағы әрiптестерi мен пiкiрлестерiнiң iшiнде Ә.Байтұрсынұлы мен М.Дулатұлының орны бөлек. Ендi, осы тұлғалардың алғашқы «Оян, қазақ» пен «Қырық мысал», кейiнгi «Маса» мен «Азамат» кiтаптарын алып қарайық. Мұның қай-қайсысы да халықты ағартуға, оятуға бағыт ұстаған. Ешқайсысы дiнсiз де өмiр сүремiз демейдi. Қайта дiндi сақтауды ұлтты сақтаумен тең қарайды. Ахметтiң «Маса» еңбегiне енген «Жиған-терген» өлеңiнде: «Молдаларда не ғамал?..» – деген сұрақ бар. Сұрақтың дәл осылай қойылуы және оған қайтарылған жауап А.Байтұрсынұлының исламға әл-Маржани, И.Гаспринскийше қарағанын, жәдитшiлдiктiң қазақ нұсқасын қалыптастыруға жұмылғанын көрсетедi. Ал, М.Дулатұлы «Үлкенiмiз қадимлыққа жазылып, Жәдит деген партияда жас болдық», – деп бұл ағымды қолдау қажеттiгiн ашық айтады. Әйткенмен де, осы қайраткерлердiң жәдитшiлдiгiнде дабыра да, дақпырт та жоқ, түсiндiру ыңғайындағы дабыл және өз халқының жағдайына сәйкес iс бар. Бұлардың жәдитшiлдiгiнiң зайырлығы басым.

Жәдитшiлдiктi үйрену негiзiнен тiкелей И.Гаспринский еңбектерiн және Қазанның жаңаша оқығандарының газет-журналдарда жариялаған мақалалары мен жазған оқулықтарын пайдалану арқылы жүзеге асты. Дәл қазіргі күнi Қазақстан Ғылым академиясы Орталық Ғылыми кiтапханасы мен Ұлттық кiтапхана қорында И.Гаспринскийдiң “Ходжа-и сыбян” атты әлiппесi (Бақшасарай, 1892 және 1902), “Адәб-и Шаркия уа адәб-и ғарбия” атты эстетика туралы кiтабы (жылы көрсетiлмеген), “Кутиб-хана-и жәдидә” атты библиографиялық-анықтамалық сипаттағы еңбегi (Бақшасарай, 1902), “Мәшһүр пайтәхләр” атты тарихи-жағрафиялық анықтамалығы (Бақшасарай, 1901), “Мубад-и тәмәддән исламиян Рус” атты Ресей мұсылмандары мәдениетiнiң тарихы туралы зерттеуi (Бақшасарай, 1901), “Мир Али Шер Науаи” атты ғұмырбаян очеркi (жылы белгiсiз), “Насихат тиббия” атты дәрiгерлiк (медицина) хақындағы жиған-тергенi (жылы белгiсiз), “Татар хаятидан мең икнче кича” атты кiтабы (Бақшасарай, 1907), “Тарих әғләмәт уа ихтирәғәт” атты iрi тұлғалар мен оқиғалар туралы еңбегi (жылы белгiсiз), “Түркстан ғалимасы” атты ғұламалар жөнiнде танымдық еңбегi (Бақшасарай, 1900), “Хукәмай-и ислам” атты мұсылман философтары хақында, “Хукәмай-и юнан” атты грек философтары туралы еңбектерi (жылдары белгiсiз), “Кырык еди хәдис шәриф” атты жинағы, “Хатунлар дүниясы” атты кiтабы (Бақшасарай, 1905), “Кадинлар” (хатун – атақты әйел, кадин – жалпы әйел делiнген) атты кiтабы, “Крылов тәмсиләтидән тәржумәләр” атты аудармасы, “Зорәки табиб” атты 3 актiлi комедиясы, “Дар-ур-Рахат мусулманлары” атты көркем шығармасы (бiр зерттеушiлер повесть десе, ендi, бiреулер роман дейдi) сақталған. Нақты айтуға болатын нәрсе: осы еңбектер әуелгiден Қазақстан жерiне жеткен (кейбiр кiтаптарда Қызылжарлық мұсылман азаматтарының мөрi басылған), яғни, кiтапхана кейiн сатып, яки, ауыстырып алған дүниелер емес.

И.Гаспринскийдiң осынау оқулықтары, танымдық кiтаптары, ағартушылық аудармалары және Ресейлiк түрiк дүниесiндегi алғашқы һәм бағыты жүйелi «Тәржiман» газетi – қайраткердiң «Орыс мұсылмандығы», «Орыс–Шығыс келiсiмi» еңбектерiнде айтқан арман-мүддесiнiң үдесiнен шыққанын көрсетедi. Мысалға әйгiлi «Түркiстан ғұламасын» («Түркстан ғалимасы. Туркстәнда етишiн ғафан уа машайық дин бағзалары», Бақшасарай: Тәржiман, 1900) алайық. Осы кiтабының алғысөзiнде И.Гаспринский: «Бiз Түркiстанда туып-өскен ғұламалар туралы бiлмеймiз. Кейбiреулер «мұның керегi не?» деп қарайды. Оқыған азамат бұлай демесе керек. Сол үшiн Түркiстан мен Мауренахрда туған атақты ата-бабамыз туралы мәлiмет берудi көздедiк. Еуропа ғылымы өсiп өркендедi, бiз қалып қойдық. Сондықтан, кемiстiктi толтырып, мағлұмат берудi қаладық», – деп жазады.

Енді аса көрнекті ағартушы топтастырған Түркістанның тарихи тұлғаларына көз салыңыздаршы:

Түркiстанның аса бiлгiрлерi

Шах Нағышбәнд

Шайых Нәджiмеддин Кубра

Ғабдул Халық Ғаждауани

Ғали Рамадини Бұхари

Ғазиз Нәсiфи

Шайх Ибрагим Бәдахшани Нахшәбанди

Шайх Масғұт Бұхари

Муаиаддин Жұмди

Мәуләна Шайх Саддридин Кунуи

Iзбасарлары

Әбiлқасым Мұхаммәд бин Ғұмар Әззамхажари

Мәуләна Кәшiғи Сәбзауари

Мәуләна Жамалиддин Әбу Ғабдулла Бәлхи

Мәуләнә Шайых Шағабуддин

Әбулләйас Самарқанди

Әби Хафас Ғұмар Әннасфи

Имам Әбумансұр Матриди

Мәуләна Шайых Ғәли әс-Самарқанди

Әбу Хафиз Ғұмар бин Ысхах бин Ахмад әл-Ғазнауи

Хафизуддин Әбулбәракат Ғабдолла бин Ахмад бин Махмұт ән-Нәсфи

Түркiстанның атақты хадистанушылары

Әбу Ғабдулла Мұхаммед бин Исмағил әл-Бұхари

Мұхаммед бин Ғайса Термези

Ибраїим Шәкистани

Әбу Ғабдурахман Ахмад бин Шұғайып ән-Нәсаи

Исмағил бин Мүсiлiм Шәкани

Имам Ахмед бин Ханнбал

Әбу Мұхаммад Ғабдулла бин Ғабдрахман Дирами

Әбу Бәкiр Шаши (Тәшкенди)

Әбу Бәкiр Ахмед бин Мұхаммед әл-Хорезми

Түркiстанда туған сөз өнерi бiлгiрлерi (идеологтар)

Әбу Мансур Матриди

Мәуләна Бахаи Хорезми

Әбулиляс Самарқанди

Мәуләна Ғабдулла бин Масғұт Бұхари

Ғабдулла бин Ғұмар бин Ғайса Абу Саид Дәбуси

Садру Шариха Ғабдулла бин Масғұт Һарум

Әмiр Кәтiп ибн Ғұмар әл-Ғамиди

Түркiстанның әдебиет ғалымдары

Әбу Насыр Исмағил бин әл-Хамади әл-Жауһари

Сираждин Юсуп Әскаки

Ғұлама Махмуд Ғазнауи

Әбу Ғабдулла Мұхаммед бин Ғали Термези

Әбу Ибраїим Фараби

Мәуләна Хасан Сәбзауари

Раишддин Утуат Бәлхи

Насыр бин Ғабдусағит бин -Ғали әл-Матарази

Әбiлқасым Бәлхи

Түркiстанның атақты шайырлары

Хакiм Сәнәи Ғазнауи

Шах Бадахшани

Сағир Фариаби

Фатаул Хорезми

Кәмаладдин Жұманди

Шәукат Бұхари

Сұлтан Хұсайын Байғара

Ғали Шир Науаи

Әсiреддин Ахастаки

Сейфуддин Есфарани

Мақтұмқұли

Мәуләна Лұтфи

Әбулфаттах Бәсти

Әмiр Хұсрау Дәхлауи

Мұхаммед Салих

Түркiстанның хакимдерi мен тәбиптерi (дәрiгер-емшi)

Ибн Сина

Фараби (Мұхаммед бин Мұхаммед бин Узлах бин Тархан) аты Әбунасыр

Хожа Фахреддин бин Әухади Сәбзауари

Хаким Әзрахи Маруаи

Бәдреддин Самарқанди

Нәжибуддин Әбу Хама Самарқанди

Ғабдраман әл-Хасан әл-Хатан әл-Марзауи

Әбдi Ибраһим Гургани

Шариф Шарафуддин

Әбулғаббас Ахмед бин табип Сархажи

Түркiстан ғарышшылары (астроном)

Әбу Махшар Бәлхи

Мұхаммед бин Мұса әл-Хорезми

Ахмед бин Ғазир Фәрғани

Мұхаммед бин Мұхаммед Жағмини

Мәуләна Ғали Құсшы

Шамсуддин Самарқанди

Әулат Шах Темурден Ұлығбек

Мұхаммед Ходжанди

Ғали ибн Мажур және оның ұлы Абулхасан

Ғабдулла бин Сағил әл-Фарғани

Әбу Райхан әл-Бируни әл-Хорезми

Түркiстанда туған тарихшылар мен жағрафияшылар

Ғиясудин Мұхаммед

Хафиз Абру

Жамаледин Ғатаулла Низабури

Әбу Сағит Самғани әл-Маруази

Ахмед бин ат-Табип ас-Сархи

Ғали Құсшыы

Ғабдуразах Самарқанди

Әбу Жағпар Мұхаммед Мұса әл-Хорезми

Мир Ғабдулкәрiм Бұхари

Түркiстаннан шыққан исламның фикх (шариғат туралы iлiм) ғұламалары

Әбу Матфах Балхи

Кәкiм ас-Шаид Әбул Фазыл Мұхаммед бин Мұхаммед Ахмед әл-Маруа

Әбул Қасым Сафар Балхи

Шәмсул Има Сарахи

Фахруддин Ғали Яздауи

Бурханиддин Мир Ғанани

Нәджумуддин Әбу Хафиз Ғұмар бин Махмұт Ахмед ән-Насфи

Зейнуддин Гәтаби Бұхари

Мiне, осы тұлғалардың бiз келтiрген ұзақ тiзiмiнен И.Гаспринскийдiң қаншама iзденгенiн байқауға болады. Әрине, ол есiмдердi құрғақ атамай, бұлардың нендей iс атқарғанын және Шығыс ғылымында қандай орны барын жазды. «Орыс мұсылмандығында» айтқандай, И.Гаспринский түрiк жұртына қарыштай дамуға негiз, яки, құнарлы топырақ барын жақсы аңғарған. Бiздiңше, ХХ ғасыр басындағы жәдитше медреселерде ағартушының «Түркiстан ғұламасы» сынды танымдық еңбектерi шәкiрттерге оқуға ұсынылған. Азаматтық тарихымыздан мәлiм жай, Абайға дейiн де, одан кейiн де қазақ оқығандары өзiне етене Шығысты меңгеруге ұмтылған, мұның дүрiлдеген шағының үзiлiп қалғанына өкiнiш бiлдiрген. Ғылымның екi дүниеге де қажеттiгiне иманы сенген. Мұны Абай: «Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж ешбiр ғибадат орнына бармайды»,-деп түйiндегенi мәлiм. И.Гаспринский атаған ғұламалардың барлығы дерлiк дiн мен ғылымды ажыратып қарамағандар, яки, бiржақтылық ойына да кiрiп шықпағандар едi. Дәлiрек айтсақ, дiнге ақылмен келгендер-тiн. Шәкәрiм қажы Құдайбердiұлы:

Таза ақылмен таппаған дiн –

Шын дiн емес, жындылық, – дейдi. Сонымен бiрге, осы ойшыл ақын бiржақтылыққа ұрынған замандас кейбір «дiндарлар мен оқығандардың» қателiгiн дөп көрсетедi:

Молдалардан дiн сұрасаң,

Сандырақтап сандалар.

Пәншiлермен бас құрасаң,

Жан, құдай жоқ, дер тұрақ.

Бiз хақиқат елегiне

Осы екеуiн елесек,

Түкке тұрмас керегiңе,

Екеуi де қалжырақ.

Енді, байыптай беріңіз: біз И.Гас­принский дерегіндегі ғұламалардың 15-20 пайызын білеміз бе?.. Бүгінгі қазақ 60-жылдардың басында ғана атын естіп, бөркін аспанға атқан Әбу Насыр әл-Фараби осы тізімде жүр. Кейде «ақын Мағжан әл-Фарабиды қайдан білген?» деп жатамыз-ау… ХХ ғасыр басындағы дін һәм руханият мәселесінде отарлаушы мен отарланушы қарым-қатынасын Ахмет Байтұрсынұлы да зерделепті. Ағартушы бүй дейді: «Хүкіметке (патшалық – Д.Қ.) керегі – жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, әр халыққа керегі – өз діні, тілі, жазуы сақталу». Ақаңның «дінмен байланысқан жазу дін жоғалмай, жоғалмайды» деген тұжырымдамасы бар. Мұны бүгінгі танымға жатық етіп айтсақ, біздің мыңдаған жылғы дүниетанымымыз, әдебиетіміз, тіліміз исламмен суарылған, одан айырылу – бәрінен айырылу, оны түсінбеу – өмір сүру мәнісін түсінбеу. Осы орайда данышпан ағартушы қазір де көкейкесті пікір айтады: «Қазақ дінге нашар күйден өткен, енді, қазақты басқа дінге аударамын деу құр әурешілдік». А.Байтұрсынұлы сөзінің бүгінгі шындығына мысал да келтіруге болады. Әне бір жылдары «тәңіршілдік дінді» жаңғыртамыз дегендердің әрекетінен ештеңе де шықпады. Өйткені, ол негізсіз, жүйесіз, құр сандырақ бір нәрсе еді… Бірақ, өкініштісі, ондайлар өздері ғана адаспай, жас буынды түсініксіз жолға салуы мүмкін ғой.

Ұлт зиялылары дін қайраткерлері мен қызметкерлеріне де айрықша қарады. 1925-1927 жылдары Қазақстанның Халық ағарту министрі болған Смағұл Садуақасұлы 1920 жылы былай деп жазды: «Қазақтың молдалары бір жағынан дінді үйретсе, екінші жағынан балаларға хат танытуды үйретті (соңғы жұмыс үшін орыстарда учитель дегендер болушы еді). Қысқасын айтқанда, орыстың поптары мен қазақтың молдаларын бір көзбен өлшеуге болмайды. Олай болса, орыстар поптарын жамандайды, біз де молдаларды жамандайық деудің қисыны жоқ». Осы таным-түсінік бүгінгілерді де ойлантуға тиіс. Мәселен, 1917 жылы Алаш Орданы жасақтайтын құрылтайда, сол кезге дейін 4-5 кітап шығарған, маңызды мәселелер бойынша келіссөзге бірнеше мәрте империя астанасына барған ақын, діндар Ғұмар Қараштың қази болып сайлануы да осындай таныммен орайласып жатыр.

Біз Алаш қайраткерлерін керемет дінтанушылар демейміз. Олардың өзіндік миссиясы болды, сөйте тұра адамзаттың дұрыс һәм орнықты даму заңдылығын білгендіктен, көтерген мәселесінің ретіне қарай иман мен дәстүрге адалдықты әркез еске салып отырды. Қанша зайырлы болса да дінсіз мемлекеттің бір бүйірі төмен түсіп тұратынын жиі ескертті.

• Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,
• профессор