Дәстүрлі ислам: Қазақстандық үлгінің теологиялық және саяси өлшемдері

Қазақстанның діни саясатында "дәстүрлі ислам" ұғымы тек тарихи-мәдени сипаттама емес, діни тұрақтылық пен радикал дискурстарға қарсы тұратын функционалды доктрина ретінде көрініс табуда. Бұл модельдің өміршеңдігі – ханафи-матуридилік құқықтық және сенімдік жүйеге негізделуімен, сондай-ақ Яссауийлік–Нақшбанди сопылық желісінің адам-орталық рухани тәжірибесімен байланысты.

Заманауи ислам әлемінде радикализм мен экстремизмнің күшеюі дәстүрлі исламның нақты мәнін анықтауды өткір мәселеге айналдырды. Қазақстандық тәжірибе – Орталық Азияның тарихи дәстүрі мен заманауи геосаяси шындықтың қиылысында – осы мәселеге маңызды жауап береді. Осы тұжырымдаманы жүйелі түрде айқындау – діни идеологиялық қауіптер мен радикалды риторикаға қарсы интеллектуалды қорғаныс құрудың негізгі алғышарты.

Алты өлшемді анықтама: теологиялық картаны салу

Дәстүрлі исламды түсіну үшін оны бірнеше өлшемдер бойынша қарастыру қажет. Бұл әдіс концепцияның күрделілігін және оның әртүрлі контекстердегі қолданылуын көрсетеді.

1. Дінтанулық негіз: иман, ислам, ихсан тұтастығы

Исламтану ғылымы тұрғысынан "дәстүрлі ислам" – иман, ислам, ихсан өлшемдерін тұтас қамтитын, Ханафи мәзһабы мен матуридилік сенім мектебіне негізделген діни жүйе. Бұл анықтама исламның үш негізгі өлшемін – иман (сенім), ислам (ғибадат) және ихсан (рухани жетілу) – органикалық түрде біріктіреді.

Ханафи мәзһабы фикһ саласындағы институционалды құрылымды қамтамасыз етсе, матуридилік ақида теологиялық негіз болады, ал сопылық дәстүр рухани өлшемді қосады. Бұл құрылым ақыл мен мәтінді қатар мойындайтын теңгерімді діни ойлау мәдениетін қалыптастырады.

Қазақ даласында ислам тек құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде емес, рухани-этикалық тәжірибе ретінде орнықты. Бұл ерекшелік Яссауий ілімінен бастап кейінгі сопылық ағартушылық желілер – Нақышбанди тарикаты – арқылы бекіді. Қазақстандық дәстүрлі исламның ерекшелігі осы үш өлшемнің органикалық бірлігінде көрінеді.

2. Саяси-функционалдық тұрғыдан өміршеңдік: кез келген жүйеге бейімделу қабілеті

Саяси тұрғыдан "дәстүрлі ислам" – бұл кез-келген саяси жүйе аясында өмір сүруге қабілетті өміршең дін. Бұл қасиет заманауи саяси теорияның өнімі емес – мұның негізгі моделдерін пайғамбарлық кезеңінен анық көруге болады.

Автор ұсынған негізгі тезис – "дәстүрлі ислам – кез келген саяси жүйе аясында өмір сүре алатын дін". Мұны пайғамбарлық тарихтағы төрт саяси сценарий негізінде нақтылауға болады:

Меккелік кезең: Дінге қарсы билік жағдайында зұлымдыққа қарулы жауап бермеу моделі. Ислам дініне түбегейлі қарсы болған меккелік мүшіріктердің билігі астында мұсылмандар бейбіт қарсылық стратегиясын ұстанды.

Эфиопиялық кезең: Өзге конфессиялық билік астында бейбіт түрде өмір сүру тәжірибесі. Христиан Эфиопияға хижрет діни әртүрлілікті мойындайтын билік астында мұсылмандардың өмір сүру мүмкіндігін дәлелдеді.

Мәдина келісімі: Көпконфессиялы келісімшарттық мемлекет формасының прототипі. Мұсылмандар, кітап иелері және мүшіріктерден құралған мультиконфессиялық қауымдастық өзара келісім негізінде құрылды.

Ислам мемлекеті кезеңі: Өз билігі бар, бірақ плюралистік құқықтық кеңістікке мүмкіндік беретін билік құрылымы. Өзге дін өкілдері де толық құқықтар мен қорғанысқа ие болды.

Осы тарихи сценарийлер бүгінгі радикалды ағымдардың "өзге саяси жүйе – тағут, онымен мәміле – ширк" деген риторикасына қарсы интеллектуалды жауап бола алады. Демек, "дәстүрлі ислам" – конфронтацияға емес, келісімшарттық өмірге бейімделген модель. Осы саяси икемділік дәстүрлі исламды радикалды исламистік идеологиялардан түбегейлі ажыратады.

3. Діни-философиялық өлшем: адамөзекті теология

Діни философия тұрғысынан дәстүрлі ислам теоцентристік діни санаға қарағанда, антропоцентристік (адамөзекті) діни сананы басшылыққа алатын діни құқықтық және сенімдік жүйе. Бұл доктринаның өзегі антропоцентристік діни сана, яғни адам мен қоғам мүдделерін ескеретін маслахат-бағдарлы діни түсінік.

Бұл діни дүниетанымды Имам Ағзамнан басталып, Имам Матуридимен жалғасып, Имам Әбул-Муин ән-Нәсәфилер арқылы дамыған мәуәраннаһрлық ханафи-матуридилік ілімнен және сол ілімден сусындаған қазақ ойшылдарының діни ой-тұжырымдарынан анық көруге болады.

Имам Әбу Ханифа бастаған және Имам Матуриди толықтырған рационалдық әдіс "ақыл – діни түсінудің легитимді құралы" деген қағиданы орнықтырды. Қазақтың кейінгі ойшылдары – Абай, Шәкәрім және сопылық дәстүр өкілдері – осы парадигманы жергілікті дүниетаныммен үйлестіріп, исламды қоғамдық этикамен ұштастыра білді.

Сол себепті бұл модель дінді қоғамнан бөлмейді, қайта оны қоғамдық келісім құралына айналдырады. Бұл философиялық бағдар адамның еркіндігі мен жауапкершілігін мойындайды – Құдайдың абсолютті егемендігін жоққа шығармай.

4. Тарихи-мәдени өлшем: органикалық интеграция

Тарих және мәдениет тұрғысынан "дәстүрлі ислам" – бұл қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде ерекше орын алған, қазақтың салт-дәстүрімен үйлесім тапқан діни жүйе. Бұл үйлесім діни синкретизм емес, исламның жергілікті мәдени контекстке табиғи бейімделуінің нәтижесі. Қазақстандағы дәстүрлі ислам – бұл импортталған идеология емес, тарихи тамырлары терең өміршең дәстүр.

5. Ислам мәзһабтары тарихы тұрғысы: радикалды риторикаға қарсы баланстық позиция

Ислам мәзһабтары тарихы тұрғысынан "дәстүрлі ислам" ифрат пен тафриттен, яғни әсірелік пен шектен шығудың барлық формаларынан таза болған діни жол. Тарихи тұрғыдан ханафи-матуридилік мектеп екі шектен шығудың ортасындағы тепе-теңдік бағытын ұстанды:

Мәселе	Радикалды шеткі ұстаным	Қарама-қарсы ұстаным	Дәстүрлі ислам позициясы
Иман-амал	Харижилік (тәкфир)	Муржия	Орта жол, жауапкершілік пен үміт тепе-теңдігі
Тағдыр	Жәбрилік (фатализм)	Қадарилік (абсолют ерік)	Ерік пен тағдыр арасындағы үйлесімді түсінік
Сифаттар	Антропоморфизм (мушаббиһалар)	Тағтил (инкар)	Тәфуид – "мәнін Аллаға тапсыру"
Әһли-бейтке қатынас	Рафизилік әсіре-құрмет	Харижилік қарсыластық	Тарихи әділет пен рухани тепе-теңдік

Иман-амал және үлкен күнә мәселесінде дәстүрлі ислам харижилік (тәкфирлік) діни түсінік пен муржиялық діни түсініктің ортасындағы дұрыс түсінікті ұстанған. Харижилер күнә жасаған мұсылманды кәпір деп жарияласа, муржиялар амалдың мүлдем маңызы жоқ деп тұжырымдады. Дәстүрлі ислам екі шеткі позицияның арасындағы теңгерімді көрсетеді – орта жол, жауапкершілік пен үміт тепе-теңдігі.

Тағдыр және пенденің іс-әрекеті мәселесінде жәбрилік (фаталистік) түсінік пен қадарилік түсініктің ортасындағы дұрыс түсінікті ұстанған. Жәбрилер адамның еркін толық жоққа шығарса, қадарилер Алланың еркін шектегісі келді. Дәстүрлі ислам адамның жауапты еркіндігі мен Құдайдың егемендігін біріктіреді – ерік пен тағдыр арасындағы үйлесімді түсінік.

Алланың есім-сифаттары мәселесінде мушаббиһаларға тән антропоморфистік түсінік пен оған кереғар тағтил түсінігі ортасындағы дұрыс түсінікті басшылыққа алған. Бұл теңгерім Құдайдың трансценденттілігі мен оның сифаттарының шынайылығын қатар мойындайды – тәфуид, яғни "мәнін Аллаға тапсыру" принципі.

Әзірет Әли және әһли-бейітті жақтауда әсірелікке бой алдырған рафизилік ұстаным мен оған кереғар харижилік ұстаным ортасындағы орта жолды ұстанған. Барлық сахабаларды құрметтей отырып, дәстүрлі ислам тарихи әділет пен рухани тепе-теңдік негізінде әділ көзқарасты қалыптастырды.

Бұл баланс әдісі – бүгінгі экстремистік дискурстарға қарсы дінтанулық қорғаныс тетігі. Бұл ортаңғы жол методологиялық деңгейде де көрінеді.

6. Діни-әдіснамалық өлшем: литерализм мен модернизм арасындағы жол

Діни әдіснама тұрғысынан "дәстүрлі ислам" діни литерализм мен діни рационализмнің арасындағы орта жолды ұстанған, дінді пайымдауда діннің қайнарköздері мен ақыл-ойды қатар басшылыққа алатын діни-әдіснамалық жүйе. "Дәстүрлі ислам" – тек мәтіншілдікке (литерализм) де, шектен тыс жаңашылдыққа (модернизм) де бой алдырмай, ақыл-нақыл бірлігін мойындайтын әдіснамалық жүйе.

Бұған діни консерватизм мен діни модернизмнің ортасындағы діни-әдіснамалық жүйені де қияс жасауға болады. Бұл парадигма Қазақстандағы діни білім беруде идеологиялық иммунитет құру үшін өзекті. Рационалдық түсіндіру дәстүрі – радикал риторикаға қарсы ең тиімді интеллектуалды құрал.

Бұл әдіснамалық тепе-теңдік дәстүрлі исламды мәтінге тап болған буквализмнен де, дінді толық секуляризациялауға тырысқан модернизмнен де ажыратады. Құран мен Сүннетті ақыл-парасатпен қатар басшылыққа алу – бұл классикалық ислам ғылымының негізгі қағидаты.

Пайғамбарлық прецедент: саяси икемділіктің негізін салу

Кешегі жазбамда «дәстүрлі ислам» концепциясының қысқаша тұжырымдамаларын жазған едім, солардың бірі саяси тұрғыдан дәстүрлі ислам анықтамасы болатын. Сонда «дәстүрлі ислам – кез-келген саяси жүйе аясында өмір сүруге қабілетті өміршең дін» деп тұжырымдалған еді.

Енді осы тұжырымды пайғамбарлық кезеңдерімен негіздеп көрсек, біз екі маңызды тарихи кезеңді көреміз. Бұл кезеңдер заманауи мұсылман қауымдастықтарына маңызды сабақ береді және радикалды риторикаға қарсы тарихи дәлелдер ұсынады.

Бірінші кезең: Мекке – қысым мен сабырдың кезеңі

Сира еңбектерінде пайғамбарлықтың алғашқы кезеңі Мекке кезеңі деп аталған. Бұл кезең шамамен 13 жылға созылғантын. Осы кезеңде Алланың елшісі (с.ғ.с.) және оған ерген мұсылмандар екі түрлі биліктің ықпалы мен қол астында болды.

Біріншісі – ислам дініне түбегейлі қарсы болған меккелік мүшіріктердің билігі. Екіншісі – меккелік мүшіріктердің зорлық-зомбылығына шыдамай хижрет еткен мұсылмандарға саяси пана болған эфиопиялық христиандардың билігі.

Алланың елшісі (с.ғ.с.) және онымен бірге иман келтірген алғашқы мұсылмандар аталған екі биліктің қол астында сабырмен, асқан ұстамдылықпен өмір сүрді. Сол кездегі билік тізгінін ұстаған меккелік мүшіріктер қанша жерден ислам дініне қас болып, Алла елшісі мен мүміндерге көп қысым көрсетіп, зұлымдықтың түр-түрін жасаса да, олар мұсылмандардан бүгінгі таңда террорлық әрекет деп аталатын бірде-бір қарулы қарсылық та, жымысқы қастандық та көрген жоқ.

Сондай-ақ Алла елшісі (с.ғ.с.) зорлық-зомбылыққа шыдамаған мүміндерге христиан дінін ұстанған Эфиопия еліне саяси пана сұрап баруға рұқсат етті. Осылайша Эфиопияға хижрет бір емес екі мәрте жасалған болатын.

Міне, осынау меккелік кезеңнен мүмін-мұсылмандар өмір сүруге мәжбүр болған екі бірдей саяси жүйенің моделін көреміз. Бірі – дінге түбегейлі қарсы билік жүйесі, енді бірі – өзге дін өкілдерінің билік жүйесі. Сол арқылы Алла елшісі (с.ғ.с.) мен алғашқы мұсылмандар кейінгі үмбетке дінге қарсы билік пен өзге дін өкілдері, соның ішінде кітап иелері құрған биліктің қол астында өмір сүруге болатынын және қалай өмір сүру керек екенін іс жүзінде көрсетті.

Бұл тарихи тәжірибе бірнеше маңызды прецедент жасады. Біріншіден, дінге жауыздық танытқан билікпен де заңды қатынас орнату мүмкін екендігі көрсетілді. Екіншіден, өзге дін өкілдерінің әділ билігі мұсылмандар үшін қауіпсіз орта жасай алатындығы дәлелденді. Үшіншіден, діни қағидаларды сақтай отырып, әртүрлі саяси контекстерде өмір сүру мүмкіндігі іс жүзінде көрінді.

Екінші кезең: Мәдина – плюрализмді институционализациялау

Пайғамбарлықтың екінші кезеңі Мәдина кезеңі деп аталды. Бұл кезеңде де Алла елшісі (с.ғ.с.) бізге екі бірдей саяси жүйенің моделін көрсетті.

Алғашқысы – Мәдинаға жаңадан қоныс аударғанда Мәдина келісімін жасау арқылы мұсылмандар, кітап иелері және мүшіріктерден құралған мультиконфессиялық ел мен мемлекеттің үлгісін көрсетті. Осылайша өзара келісім және толеранттық қарым-қатынас негізінде көпконфессиялы ел болып бейбіт өмір сүруге болатынын іс жүзінде көрсетті.

Мәдина келісімі – бұл тек тарихи құжат емес, плюралистік қоғамның конституциялық негізі. Бұл құжат әртүрлі діни және этникалық топтардың құқықтары мен міндеттерін анықтады, олардың арасындағы қатынастарды реттеді. Заманауи терминологиямен айтсақ, бұл мультикультуралды демократияның бастамасы болды – көпконфессиялы келісімшарттық мемлекет формасының прототипі.

Соңғы модельге келсек – пайғамбарлықтың соңғы кезеңінде көрініс тапқан және Әділ халифалар құрған билік жүйесімен жалғасқан, өзге дін өкілдері де бейбіт өмір сүруге құқылы болған ислам мемлекетінің бірегей үлгісі. Бұл модель де діни плюрализмді мойындады, кітап иелеріне (яһудилер мен христиандарға) қорғаныс пен құқықтар кепілдік берді – өз билігі бар, бірақ плюралистік құқықтық кеңістікке мүмкіндік беретін билік құрылымы.

Заманауи салдарлар: радикализмге интеллектуалды жауап

Міне, пайғамбарлық кезеңінде осындай әралуан саяси модельдердің болғанын көріп пайымдау арқылы кейінгі мұсылмандарға әртүрлі саяси жүйелер аясында ешбір саяси жүйемен және өзге дін өкілдерімен конфронтацияға түспей бейбіт өмір сүруге болатындығы көрсетілген деп тұжырымдауға болады.

Бұл түсінік қазіргі заманғы радикалды идеологияларға түбегейлі қайшы келеді. Бұл өз кезегінде мұсылмандар өз алдына халифат құрып, шариғат заңдарымен өмір сүруге міндетті, басқа саяси жүйенің барлығы тағұт һәм Аллаға серік қосу дейтін радикалды көзқарастағы мұсылмандарға жауап десек те болады.

Пайғамбар (с.ғ.с.) өзі әртүрлі саяси құрылымдармен жұмыс істеді – меккелік мүшіріктердің жауыздық танытқан билігінен бастап, христиан Эфиопияның әділ патронажына, Мәдинадағы мультиконфессиялық одақтан ислам мемлекетіне дейін. Олардың ешқайсысын да жаппай жоққа шығарған жоқ, әрқайсысымен белгілі бір контекстте жұмыс істеді.

Осы тарихи сценарийлер бүгінгі радикалды ағымдардың "өзге саяси жүйе – тағұт, онымен мәміле – ширк" деген риторикасына қарсы интеллектуалды жауап бола алады. Демек, "дәстүрлі ислам" – конфронтацияға емес, келісімшарттық өмірге бейімделген модель.

Қазақстан үлгісінің стратегиялық маңызы

Қазақстандағы дәстүрлі ислам – бұл тек теологиялық концепция емес, стратегиялық шындық. Пост-кеңестік кеңістікте исламға деген қызығушылық өскен жағдайда дәстүрлі ислам бірнеше маңызды функцияны орындайды.

Біріншіден, ол радикализмге қарсы теологиялық иммунитет қамтамасыз етеді. Тарихи тамырлары терең, жергілікті мәдениетпен интеграцияланған дін салафизм немесе ваххабизм сияқты импортталған экстремистік идеологияларға төзімді. Ортаңғы жол қағидатын ұстанатын дәстүрлі ислам радикалды түсініктерге қарсы тұрақты негіз береді – радикал ағымдарға қарсы идеологиялық кедергі қалыптастырады.

Екіншіден, дәстүрлі ислам әлеуметтік тұрақтылықты нығайтады. Ұлттық салт-дәстүрмен үйлесімді дін әлеуметтік фрагментацияға емес, когезияға ықпал етеді. Қазақстан сияқты көпэтникалық және көпконфессиялық қоғамдарда бұл маңызды – рухани келісім мен әлеуметтік тұрақтылықтың теологиялық негізін күшейтеді.

Үшіншіден, дәстүрлі ислам мемлекет пен дін арасындағы конструктивті қатынас үшін негіз жасайды. Саяси икемділікті мойындайтын дін секуляризмге де, теократияға да альтернатива ұсынады – мемлекеттік институттарды құрметтей отырып, діни тұтастықты сақтау мүмкіндігі. Дін мен мемлекеттің конфронтациясыз өзара әрекет үлгісін ұсынады.

Төртіншіден, дәстүрлі ислам Қазақстанды аймақтық діни орталыққа айналдыруға мүмкіндік береді. Орталық Азияда радикализмнің алдын алу үшін тиімді үлгі ұсынатын ел стратегиялық артықшылыққа ие болады. Бұл модель аймақтық тұрақтылық пен діни қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызды құралына айналады.

Бесіншіден, дәстүрлі ислам діни білім беру жүйесінде идеологиялық иммунитет құру үшін әдіснамалық негіз береді. Рационалдық түсіндіру дәстүрі мен ортаңғы жол қағидаты жас ұрпақты радикалды идеологиялардан қорғайтын интеллектуалды қорғаныс жасайды.

Қорытынды: функционалды доктрина ретінде дәстүрлі ислам

Қазақстандағы "дәстүрлі ислам" моделі тарихи-мәдени феномен ғана емес, стратегиялық діни-саяси доктринаға айналуға қабілетті жүйе. Дәстүрлі ислам – бұл музейлік экспонат емес, өміршең дәстүр. Оның күші статикалық емес, динамикалық сипатында – теологиялық тұтастықты сақтай отырып, заманауи шындықтарға бейімделу қабілетінде.

Қазақстандық тәжірибе үш негізгі элементті біріктіреді: классикалық ислам ғылымының құрылымдық дәлдігін (ханафи-матуридилік жүйе), орталық азиялық сопылық дәстүрдің рухани тереңдігін (Яссауий-Нақшбанди желісі) және қазақ мәдениетінің органикалық аутентілігін.

Үш негізгі стратегиялық функция

Дәстүрлі ислам моделі үш өзара байланысты стратегиялық функцияны орындайды:

1. Радикал ағымдарға қарсы идеологиялық кедергі қалыптастырады. Терең теологиялық негізі, тарихи легитимдігі және рационалдық әдіснамасы арқылы дәстүрлі ислам экстремистік идеологияларға қарсы интеллектуалды қорғаныс жасайды. Ортаңғы жол доктринасы – бұл радикализмнің барлық формаларына қарсы тиімді антидот.
2. Дін мен мемлекеттің конфронтациясыз өзара әрекет үлгісін ұсынады. Пайғамбарлық тәжірибеге негізделген саяси икемділік қағидаты заманауи мемлекеттік институттармен конструктивті қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Бұл модель теократиялық экстремизм мен агрессивті секуляризмге де альтернатива болады.
3. Рухани келісім мен әлеуметтік тұрақтылықтың теологиялық негізін күшейтеді. Антропоцентристік діни философия, маслахат-бағдарлы әдіснама және мәдени интеграция арқылы дәстүрлі ислам әлеуметтік когезияны нығайтады. Көпэтникалық және көпконфессиялық қоғамдарда бұл өзекті маңызға ие.

Аймақтық және жаһандық маңыз

Радикализм исламды саяси идеологияға айналдыруға тырысқан жағдайда дәстүрлі ислам балама жол ұсынады. Бұл жол пайғамбарлық үлгіге негізделген, ортаңғы жол қағидатына адал, заманауи әлеммен диалогқа қабілетті. Қазақстан үлгісі – бұл тек аймақтық тәжірибе емес, жаһандық ислам үмбеті үшін де маңызды сабақ.

Дәстүрлі исламның қазақстандық моделі көрсеткендей, аутентті ислам мен заманауи мемлекеттілік өзара үйлесімді. Бұл үшін тарихи дәстүрді терең түсіну, оны қазіргі шындыққа саналы түрде қолдану және ортаңғы жол принципіне адал қалу қажет.

Интеллектуалды қорғаныстың алғышарттары

Осы тұжырымдаманы жүйелі түрде айқындау – діни идеологиялық қауіптер мен радикалды риторикаға қарсы интеллектуалды қорғаныс құрудың негізгі алғышарты. Қазақстандағы діни саясат пен діни білім беру жүйесінде дәстүрлі ислам концепциясын институционализациялау келесі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:

• Радикалды идеологияларға қарсы теологиялық аргументация базасын қалыптастыру
• Діни білім берудің сапалы стандарттарын белгілеу
• Имамдар мен діни қызметкерлердің біліктілік критерийлерін анықтау
• Жаһандық діни дискурстағы Қазақстанның позициясын нығайту
• Аймақтық діни қауіпсіздік жүйесін дамыту

Болашаққа бағдар

Қазақстандағы "дәстүрлі ислам" – бұл тек өткенге сілтеме емес, болашаққа бағдар. Бұл модель үш қағидатты біріктіреді:

Тарихи тұрақтылық: Ғасырлар бойы қалыптасқан теологиялық дәстүрге сүйену, оның легитимдігі мен тереңдігін мойындау.

Заманауи актуалдылық: Қазіргі әлеуметтік, саяси және мәдени шындықтарға жауап беру қабілеті, икемді әдіснама.

Болашаққа бейімділік: Келешек ұрпақтарға берік теологиялық негіз, рухани бағдар және интеллектуалды иммунитет беру мүмкіндігі.

Бұл – тек Қазақстан үшін ғана емес, исламды қайта түсінуге тырысқан бүкіл мұсылман әлемі үшін де маңызды жол. Орталық Азияның тарихи тәжірибесі жаһандық діни дискурска өзінің бірегей үлесін қосады – радикализм мен экстремизмге емес, келісім мен тұрақтылыққа негізделген ислам түсінігін.