Мемлекеттік саясаттағы діннің рөлі: Қазақстан тәжірбиесі

XXI ғасырда дін мемлекеттің стратегиялық басымдықтарының бірі болып қалыптасты. Қазақстан үшін бұл мәселе әсіресе өзекті — посткеңестік кеңістіктегі діни ренессанс, жаһандық экстремизм қатері және көпконфессиялық қоғамның құндылықтық консенсус іздеуі мемлекетті дін саласында тепе-теңдікті сақтауды талап етеді.

Қазақстанда дін мемлекеттік саясаттың екі қырында көрінеді: реттеу нысаны ретінде — қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету саласы; стратегиялық ресурс ретінде — әлеуметтік келісімді нығайту, халықаралық беделді көтеру және «жұмсақ күш» құралдарын дамыту мүмкіндігі. Осы екіжақтылақ Қазақстанның діни саясатының ерекшелігін айқындайды.

Тарихи контекст пен құқықтық-реттеуші негіз

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстан діни либералдылықты таңдады: 1992 жылғы «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заң кең еркіндік берді, бірақ реттеу құралдары мен өкілеттер айқын болмады. Нәтижесінде 1990-жылдары шетелдік миссиялар мен әртүрлі ағымдардың бақылаусыз ықпалы күшейді.

Елімізде болған алғашқы терактілерден кейін мемлекет құқықтық режимді түбегейлі жаңартты. 2011 жылғы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң зайырлылық қағидаттарын нақтылап, мемлекеттік реттеуді жүйеледі: уәкілетті орган — Мәдениет және ақпарат министрлігінің Дін істері комитеті (ДІК) және өңірлік құрылымдар — Дін істері басқармалары (ДІБ) бекітілді. Параллель түрде 1999 ж. «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы», 2005 ж. «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» заңдар жаңартылып, сотпен тыйым салынған ұйымдар тізімі мен алдын алу шараларының құқықтық негізі күшейтілді. Кейін 2013–2017 және 2018–2022 жж. мемлекеттік бағдарламалар, сондай-ақ 2021–2023 жж. кешенді жоспар қабылданып, ведомствоаралық әрекет үйлестірілді.

Назар аударарлық. Қолданбалы саясатта «профилактика», «реабилитация», «дерадикализация» ұғымдары кең қолданылғанымен, оларды НҚА деңгейінде бірыңғай анықтау әлі де өзекті. Бұл құқық қолдануды біріздендіруге, мониторинг пен бағалау (M&E) сапасын көтеруге және институционалдық жауапкершілікті айқын бөлуге тікелей ықпал етеді.

«Профилактика → реабилитация → дерадикализация» циклі

Қазақстанның діни экстремизмге қарсы саясаты үш өзара байланысқан кезеңнен тұрады:

Профилактика — радикал идеологияның таралуын болдырмау. Нысаналы ақпараттық-түсіндіру, онлайн кеңістікті мониторингтеу, жастармен менторлық және осал топтарды қауымдастыққа тарту арқылы иммунитет қалыптастырылады.

Реабилитация — деструктивті ықпалға түскен азаматты қоғамға қайта бейімдеу. Теологиялық түзету, психологиялық қолдау және әлеуметтік сүйемелдеу (білім, жұмыс, отбасы) case-management (жеке жоспар) қағидасымен іске асады; түрме→қауым арасындағы through-care (үздіксіз сүйемелдеу) сақталады. «Жусан» операциясымен оралғандар санатындағы азаматтармен кешенді жұмыс — осы тәсілдің айқын мысалы.

Дерадикализация — ең күрделі саты, радикал көзқарастан саналы түрде бас тартуға жетелеу. Теологиялық дискуссия, жеке психотерапия және ұзақмерзімді әлеуметтік реинтеграция қатар жүреді. Табыстың өлшемі — зорлықтан толық бас тарту, құқыққа тұрақты мойынсұну және қауымға қауіпсіз қайта қосылу.

Қысқа түйін. Үштік цикл — саясаттың негізгі тетігі; әр кезең өз әдістері мен индикаторларын талап етеді.

Институционалдық архитектура: субъектілер мен серіктестік

Мемлекеттік органдар. Стратегиялық үйлестіру — ДІК (МАМ) уәкілеттігінде; өңірлік іске асыруды ДІБ жүргізеді. ҰҚК қауіптерді верификациялайды және сот тыйым салған ұйымдар тізімін сүйемелдейді; ІІМ Қылмыстық-атқару жүйесі (ҚАЖ) түзеу мекемелерінде тәрбие-оңалту бөлігін жүргізеді.

Діни институттар. ҚМДБ имамдары ақпараттық топтарға қатысып, тікелей теологиялық коррекция атқарады. Кей өңірлерде мешіттер радикал ықпалдың нысанасына айналуы мүмкін — сондықтан тұрақты институционалдық қатысу мен біліктілікті арттыру маңызды.

ҮЕҰ және орталықтар. «Ақниет», «Шапағат», «Аңсар» және т.б. орталықтар реабилитация мен дерадикализация бойынша практикалық сүйемелдеу көрсетеді: теолог+психолог+әлеуметтік қызметкерден құралған командалар, отбасымен жұмыс, еңбек-терапия және пост-қауіп мониторингі.

Үйлестіру қағидасы: рөлдер мен процестерді RASCI (жауапты–есеп беретін–қолдаушы–кеңесетін–хабардар) және стандартты рәсімдер арқылы нақтылау; жобаларды бірыңғай цифрлық реестрмен сүйемелдеу.

Цифрлық сын-қатер және жаңа мақсаттар

Жас буын сенімге қатысты білімді көбіне онлайн ортадан алады; TikTok пен Telegram-дағы жабық арналар радикал мазмұнды лезде таратады. Сондықтан саясаттың цифрлық бағыты айқын болуы қажет: онлайн мониторинг пен OSINT/Threat-Intel (ашық дереккөздерге негізделген барлау) талдауын күшейту, платформалармен MoU (өзара түсіністік меморандумы) негізінде серіктестік орнату, сенімді әрі тартымды контрнарратив өндіру, медиасауат пен фактчекинг мәдениетін орнықтыру, дәстүрлі діни институттардың цифрлық ізін тереңдетіп сапалы контентті көбейту және жастарды менторлық пен қауымдастыққа тарту бағдарламаларын жаңғырту. Жастардың елеулі бөлігі діни білімді әлеуметтік желілерден алатынын ескерсек, алдын алу risk-based (тәуекелге негізделген) дәл бағыттаумен жүргізілуі тиіс.

Ескерту. Жеке зерттеулер жастардың елеулі бөлігі діни білімді әлеуметтік желілерден алатынын көрсетеді (мысалы, 18–24 жастағылардың шамамен 38%-ы діни білімді әлеуметтік желіден алады); бұл трендтің өзін-өзі күшейтетін табиғаты бар, сондықтан алдын алу risk-based (тәуекелге негізделген) дәл бағыттаумен жүргізілуі тиіс.

«Жұмсақ күш» ретінде діни дипломатия

Қазақстан Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері съезі және Конфессияаралық және дінаралық диалогтың халықаралық орталығы базасында конфессияаралық өзара іс-қимылдың тұрақты инфрақұрылымын құрды. Аталған алаңдар елдің ішкі тұрақтылығын сыртқы имиджбен түйістіретін стратегиялық құралға айналды.

Практикалық әсер үш өлшемде көрінеді. Біріншіден, нормативтік өлшемде Қазақстан толеранттылық, діни бостандық және өзара құрмет принциптерін жүйелі түрде таратып, исламофобия мен кез келген діни кемсітушілікке қарсы теңгерімді позиция ұсынады. Екіншіден, қауіпсіздік өлшемінде діни көшбасшылармен тұрақты диалог радикалданудың алдын алуға бағытталған ортақ үнқатысуды күшейтіп, track-1.5 форматындағы сенім арналарын қамтамасыз етеді. Үшіншіден, экономикалық-гуманитарлық өлшемде қалыптасқан бедел халықаралық әріптестік пен инвестициялық тартымдылықты арттырып, білім, мәдениет және қайырымдылық жобалары үшін көпір қызметін атқарады.

Қорытындылай айтқанда, діни дипломатия — Қазақстанның «жұмсақ күш» экожүйесінің өзегі. Ол ішкі институттар (ДІК/ДІБ, ҚМДБ, ҮЕҰ) жинаған тәжірибені сыртқы аудиторияға жүйелі шығаруға мүмкіндік беріп, елдің көпвекторлы саясатындағы бәсекелік артықшылықты күшейтеді.

Болашақ бағыттар

Бұл — Қазақстанның дін саласындағы мемлекеттік саясатының (реттеу нысаны және «жұмсақ күш») алдағы кезеңге арналған басым бағыттары; түпкі мақсат — құқықтар–қауіпсіздік тепе-теңдігін сақтай отырып, нәтижеге бағдарланған басқаруды күшейту.

Терминологияны құқықтық бекіту. «Профилактика», «реабилитация», «дерадикализация», «ДДА» (деструктивті діни ағым) ұғымдарын НҚА мен бағдарламаларға ресми енгізу.

Бірыңғай классификация. ДДА (деструктивті діни ағым) бойынша ұлттық стандарт пен кәмелетке толмағандарды есепке алу этикасын бекіту; ведомствоаралық дерек алмасуды цифрландыру. Ұлттық таксономия мен этикалық нормалар өңірлік салыстыруды әділ етеді, ал цифрлық реестр қайшылықтарды азайтады.

ҚАЖ режімін жетілдіру. Радикал контингент үшін оқшауланған/мамандандырылған блоктар пилоты; Бұл — оқшаулау мен реинтеграцияның байламды моделі түрмедегі радикалдануды тежеп, босатудан кейінгі рецидив тәуекелін төмендетеді.

Кадрлық әлеует. Мультидисциплинарлық командаларға тұрақты оқу, аттестация және ынталандыру; әйелдер аудиториясы және орыс тілді сегмент бойынша теологтарды даярлау.

ҮЕҰ жобаларын масштабтау. Еңбек-терапия, отбасымен жұмыс, балаларды қолдау үлгілерін өңірлерге бейімдеп тарату.

Қазақстан тәжірибесі дінді мемлекеттік саясаттың нысаны ретінде реттей отырып, оны құрал ретінде – қоғамдық келісім мен қауіпсіздікті нығайтудың, сыртқы аренада «жұмсақ күш» қалыптастырудың тетігіне айналдыруға болатынын көрсетті. Тиімділіктің шарты — жаңартылған құқықтық режим, нақтыланған институционалдық архитектура және цифрлық дәуірге бейімделген профилактика–реабилитация–дерадикализация циклі. Осы үштік үйлескенде құқықтар мен қауіпсіздік тепе-теңдігі сақталып, «Қазақстан моделі» орнықты нәтиже береді.

Асхат Ахмедияр, діни экстремизм мен терроризм мәселелерін зерттеуші, сарапшы